Χρονόμετρο

    ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΗΡΩΑ ΑΥΛΩΝΕΙΤΗ: Ανάμεσα στην εγκατάλειψη και στην λεηλασία

    Δημοσιεύτηκε στις

    Ίσως ο πιο σημαντικός αγροτικός χώρος λατρείας κατά την αρχαιότητα, στην σκιά του Παγγαίου

     

     

    Γράφει ο Θεόδωρος Αν. Σπανέλης

     

    Η ιστορία ξεκινάει με την πρόθεση μας, να αναδειχθεί ένα από πιο σημαντικά αγροτικά ιερά του Παγγαίου και της περιοχής των Φιλίππων, αλλά τελικά εξελίσσεται σε μια αφήγηση για την απαξίωση και εγκατάλειψη που βιώνει ο επισκέπτης, όταν θελήσει να επισκεφτεί αυτόν τον χώρο. Αν βέβαια, καταφέρει να τον εντοπίσει, αφού ακόμη και η ανεύρεση της σωστής διαδρομής μπορεί να εξελιχθεί σε μια μικρή περιπέτεια. Στην αρχή τα πράγματα φαντάζουν εύκολα, υπάρχει πινακίδα επάνω στο δρόμο της παλιάς εθνικής οδού Καβάλας – Θεσσαλονίκης, ανάμεσα στο Ακροβούνι και την διασταύρωση για τα Κηπιά, η οποία σου δείχνει την κατεύθυνση, παρκάρεις και αρχίζεις να περπατάς, αλλά όταν θα κάνεις μερικά μέτρα, θα διαπιστώσεις ότι θα έχεις φτάσεις σε ένα χωράφι… όπου εκεί σβήνει και χάνεται κάθε ίχνος που θα σε βοηθούσε να εντοπίσεις τον αρχαιολογικό χώρο και δεν υπάρχει και άλλη πινακίδα, για να σου δώσει κάποια πληροφορία. Αν μάλιστα είναι και εποχή που το χωράφι είναι φυτεμένο με σιτηρά, πολλαπλασιάζονται οι πιθανότητες να μην μπορείς να κάνεις, ούτε ένα βήμα παραπάνω. Κι όμως επάνω σε αυτόν τον πυκνόφυλλο  χαμηλό λόφο, εδώ και 23 αιώνες το λιγότερο, βρίσκεται το ιερό του Ήρωα Αυλωνείτη, επάνω στο πέρασμα από την Πιερία κοιλάδα στον κάμπο των Φιλίππων.

     

    Αν ο επισκέπτης καταφέρει να εντοπίσει το μονοπάτι που θα οδηγήσει τα βήματά του, στον αρχαιολογικό χώρο, θα φτάσει στην κορυφή του λόφου, όπου θα συναντήσει τα θεμέλια από τα δύο κτήρια, που έχουν αποκαλυφθεί, μέρος ενός μεγαλύτερου συγκροτήματος που μέχρι το τρίτο τέταρτο του 4 αιώνα μ.Χ. δέσποζε στην περιοχή, όχι μόνο ως χώρος λατρείας ενός ήρωα, αλλά και ως θεραπευτικό κέντρο. Η εγκατάσταση βρισκόταν στο πιο στενό σημείο του περάσματος, ενδεχομένως ο παρακείμενος οικισμός που έχει εντοπιστεί και έχει ισοπεδωθεί εδώ και χρόνια από τις μπουλντόζες των λαθροανασκαφέων, να έφερε το όνομα Αυλώνας, όνομα που χαρακτηρίζει την μορφολογία της περιοχής, ως ένα στενό πέρασμα.

     

     

    Ο αρχαιολογικός χώρος εντοπίστηκε το 1968 από την αρχαιολόγο και επίτιμο έφορο Καβάλας Χάϊδω Κουκούλη, η οποία οδηγήθηκε στο να διερευνήσει την περιοχή, από το πλήθος των λαθρανασκαφών που υπήρχαν και οι οποίες συνεχίζονται ανελλιπώς μέχρι σήμερα, όπως θα διαπιστώσει ο επισκέπτης. Στην διάρκεια της ανασκαφής η κ. Κουκούλη, συνεπικουρούμενη από τις αρχαιολόγους, Δήμητρα Μαλαμίδου και Πηνελόπης Μάλαμα, ανεσκάψανε το ιερό και μεταξύ των σημαντικών ευρημάτων που εντοπίστηκαν, είναι ένα πολύ σημαντικό μαρμάρινο γλυπτό που εμφανίζεται ο Ήρωας έφιππος, μπροστά σε ένα δέντρο τυλιγμένο με ένα φίδι και δίπλα ένα βωμό, όπου στέκονται πιστοί και τον περιμένουν. Το συγκεκριμένο γλυπτό, το οποίο είναι το παλαιότερο που έχει βρεθεί, χρονολογημένο το 3ο αιώνα π.Χ., φυλάσσεσαι στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας, αλλά τα τελευταία χρόνια δεν περιλαμβάνεται στα εκθέματα του. Τα ανάγλυφα με την μορφή που έφιππου Ήρωα θα εξελιχθεί τα επόμενα χρόνια και κύρια κατά την ρωμαϊκή κυριαρχία σε ένα πολύ δημοφιλές επιτύμβιο θέμα που θα απλωθεί σε όλη την έκταση της αρχαίας Θράκης, από τις ακτές του Αιγαίου μέχρι τις παραδουνάβιες περιοχές.

     

    Η λατρεία του Ήρωα Αυλωνείτη είχε χθόνιο χαρακτήρα και στο πλαίσιο αυτό δεν επιτρεπόταν η αναφορά του ονόματος, ωστόσο επειδή στην περιοχή το πρόσωπο που έδρασε και σύμφωνα με τον Ευριπίδη ζει σε άντρο του Παγγαίου, ήταν ο Θράκας βασιλιάς Ρήσος με τα λευκά άλογα, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι μπορεί το πρόσωπό του να είναι και η πηγή της λατρείας.

     

    Ο Ευριπίδης στην τραγωδία του ΡΗΣΟΣ σημειώνει ότι «..ου γαρ ες ταυτόν ποτε, έτ’ εισιν ουδέ μητρός όψεται δέμας, κρυπτός δ’ εν άντροις της υπαργύρου χθονός, ανθρωποδαίμων κείσεται βλέπων φάος, Βάκχου προφήτης ώστε Παγγαίου πέτραν ώκησε σεμνός τοίσιν ειδόσιν θεός», οπότε δεν είναι περίεργο να υπήρχε η λατρεία του στην περιοχή πέριξ του Παγγαίου, υπόθεση που ενισχύεται από την μαρτυρία και για την ύπαρξη Τύμβου στην Αμφίπολη (ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΤΩΝ ΘΡΑΚΩΝ ΤΟΥ ΠΑΓΓΑΙΟΥ, ΡΗΣΟΣ, Ο ΑΦΗΡΩΙΣΜΕΝΟΣ ΝΕΚΡΟΣ ΤΟΥ ΤΥΜΒΟΥ ΤΗΣ ΑΜΦΙΠΟΛΗΣ; Άρθρο του Θόδωρου Δημοσθένους Λυμπεράκη – https://www.xronometro.com/amfipolis-risos/ ) που πιθανότατα να πρόκειται για τον Τύμβο Καστά.

     

    Ο χώρος που ανασκάφηκε στην κορυφή του λόφου του Αυλώνα, είναι το ελάχιστο σημείο, από μια μεγάλη έκταση αρχαιολογικού χώρου που εκτείνεται προς δυτικά μέχρι τις παρυφές του Παγγαίου (παλιό Χορτοκόπι) και ανατολικά μέχρι τις παρυφές του Σύμβολου όρους, περιλαμβάνει μια πόλη που όπως αναφέραμε ήταν πιθανότατα η Αυλώνα, χώρους για την φιλοξενία των προσκυνητών, εργαστήρια, αγορά κ.α. Μάλιστα βόρεια του ιερού σώζεται και το λατομείο από το οποίο έγινε η εξόρυξη της πέτρας που οικοδομήθηκε το ιερό και τα άλλα οικοδομήματα.

     

    Τα δεδομένα της ανασκαφής

     

    Η ανασκαφή που ξεκίνησε το 1985 δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, καθώς περιορίστηκε σε μια μικρή έκταση στην κορυφή του λόφου και χρονολογικά δεν έφτασε μέχρι τις πρώιμες εποχές λειτουργίας του Ηρώου, αλλά σταμάτησε περίπου στον 3 αιώνα π.Χ. όπως αποδεικνύει το επιτύμβιο ανάγλυφο, ωστόσο υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι η λατρεία φτάνει αρκετούς αιώνες νωρίτερα. Στα ανάγλυφα που έχουν βρεθεί και στην ευρύτερη περιοχή των Φιλίππων, καθώς η λατρεία του Ήρωα Αυλωνείτη ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στα ρωμαϊκά χρόνια, εμφανίζεται πάντα έφιππος σε σκηνή θυσίας ή σε κυνηγιού κάπρου. Ως φύλακας των στενών έγινε γνωστός ο ΗΡΩΑΣ ΑΥΛΩΝΕΙΤΗΣ και πέρα από ανάγλυφα αναθήματα, η μορφή του βρέθηκε και σε νόμισμα των Φιλίππων, κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Το όνομα του δεν αναφέρεται ποτέ και πουθενά, όπως συνέβαινε με όλες τις χθόνιες θεότητες, αλλά πάντα χρησιμοποιείται ένας επιθετικός προσδιορισμός. Ωστόσο οι αρχαιολογικές μελέτες των ταυτίζουν με μια σειρά θεοτήτων του αρχαιοελληνικού πάνθεου, με κυρίαρχη αυτή του Διονύσου, άλλες ταυτίσεις αφορούν τον Απόλλωνα, Ασκληπιό και Ηρακλής. Επίσης η μορφή του ΗΡΩΑ ΑΥΛΩΝΕΙΤΗ, υπάρχει και σε νόμισμα των Φιλίππων που χρονολογείται κατά τον 3ο αιώνα μ.Χ.

     

    Στο κέντρο της ανασκαφής εντοπίστηκε ένα παραλληλόγραμμο κτήριο με δύο χώρους, με αίθριο στο κέντρο και περιμετρικά έδρανα – κλίνες, στα οποία όπως φαίνεται γινόταν η ενκοίμηση των πιστών, μετά από πρόγραμμα εξαγνισμού και νηστείας, για να έρθει ο θεός – πιθανότατα ο Ασκληπιός – στον ύπνο τους και να τους θεραπεύσει.  Στο κέντρο εντοπίστηκε βωμός και πλούσια συλλογή από καμένα οστά ζώων, κύρια ταύρων και κριών, ζώα που χρησιμοποιούνταν για τις θυσίες στους χθόνιους θεούς. Στην ελληνιστική και στην συνέχεια στην ρωμαϊκή περίοδο έχουμε σύγκλιση της λατρείας των ηρώων με τις μυστηριακές λατρείες στις οποίες οι πιστοί ακολουθούσαν τα στάδια της μύησης, του εξαγνισμού και στην συνέχεια της συμμετοχή σε τελετουργικά συμπόσια. Στην περιοχή του Παγγαίου έχουμε τελετές για τους θεούς, τους ήρωες αλλά και τους νεκρούς, για τους οποίους υπήρχαν ειδικές τελετές, τα ροζάλια που είχαν ως βάση των θυσιών τα ρόδα του Παγγαίου. Γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο που αναπτύχθηκε τόσο πολύ η λατρεία του Ήρωα στην γη του Διονύσου, καθώς και οι δύο μορφές σχετίζονται με την μετά θάνατο ζωή, οπότε δεν είναι τυχαίο ότι συνυπάρχουν σε ανάγλυφα, όπως στις μετόπες του αρχαίου Θεάτρου της Θάσου.

     

     

    Από την ανασκαφή αποκαλύφθηκε στρώμα καταστροφής που χρονολογήθηκε το τρίτο τέταρτο του 4ου αιώνα μ.Χ. περίοδο κατά την οποία πυρπολήθηκαν οι αρχαίοι ναοί. Γεγονός που σημαίνει ότι βίαια διεκόπη η λειτουργία του χώρου.

     

    Αξίζει να σημειώσουμε ότι στα ευρήματα που χρονολογούνται κατά την ελληνιστική περίοδο απουσιάζει το «ΑΥΛΩΝΕΙΤΗΣ» και ο Ήρωας κατονομάζεται ως Επήκοος και Ήρως. Το ιερό του Παγγαίου θεωρείται ένα από τα αρχαιότερα και πιο γνωστά ιερά ήρωα – ιππέα, η λατρεία του οποίου απλώθηκε κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους σε όλη την αρχαία Θράκη.

     

    Πολλά στοιχεία για την λατρεία των πρώιμων χρόνων δεν υπάρχουν, ωστόσο υπάρχει αρκετό υλικό για τους ρωμαϊκούς χρόνους, όπου τελετουργίες και συμπόσια τελούνταν εντός του κτηρίου και όπως προκύπτει η περίοδο άνθισης του ιερού προσδιορίζεται κατά τον 2 μ. Χ. αιώνα, κατά τον οποίο φτάνει και στο απόγειό της η πόλη των Φιλίππων, εποχή που η πόλη κοσμείται και με πολλά και πλούσια κτήρια και γνωρίζει μεγάλη δόξα.

     

    Με τα χρόνια η αρχαία λατρεία χάθηκε, ωστόσο ο χώρος δεν έχασε την ιερότητα του, από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες χρονολογείται η παλαιοχριστιανική βασιλική που βρέθηκε λίγα μέτρα νοτιότερα, στις παρυφές του λόφου, αφιερωμένος και αυτός ο ναός της νέας θρησκείας σε έναν άγιο καβαλάρη, τον Άγιο Γιώργη.

     

    Η συνεχιζόμενη καταστροφή

    Δυστυχώς, η ανασκαφή δεν συνεχίστηκε στο σύνολο του λόφου και στα χαμηλότερα στρώματα, όπως επίσης και στην γύρω περιοχή για να έχουμε μια πλήρη εικόνα της λατρείας και του συγκροτήματος που αναπτύχθηκε στην γύρω περιοχή.

    Η απουσία μιας συνολικής ανασκαφής και ανάδειξης της περιοχής, επιτρέπει να δρουν και να λυμαίνονται τον αρχαίο πλούτο, το γεγονός δε ότι ο χώρος είναι αφύλακτος, παραμελημένος και αφημένος στο πυκνό πουρνάρι, επιτρέπει την ανεμπόδιστη δράση των αρχαιοκαπήλων. Τα δείγματα της παράνομης δράσης τους είναι παντού. Μάλιστα παλαιότερο δημοσίευμα του «Χ» είχε και συνέχεια με εκτενές ρεπορτάζ της εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, στις 16 – 6 – 2012 (https://www.kathimerini.gr/460258/article/epikairothta/ellada/to-paggaio-gemise-la8ranaskafes)  Ωστόσο οι τότε αποκαλύψεις δεν βοήθησαν να αλλάξει η κατάσταση προς το καλύτερο, αφού τα πράγματα πήγαν προς το χειρότερο.

     

    Κατά την τελευταία επίσκεψή μας, διαπιστώσαμε ότι υπάρχουν λαθρονανασκαφές εντός του αρχαιολογικού χώρου που έφτασαν σε πιο βαθιά στρώματα του μνημείου, αναμοχλεύοντας χώματα αρχαιότερων φάσεων του ανασκαμμένου ιερού. Μάλιστα σε μια περίπτωση, στην νότια πλευρά η λαθροανασκαφή έχει φτάσει μέχρι τα θεμέλια του ιερού και όπως φαίνεται από τα σκάψιμο, μάλλον οι δράστες δεν πρέπει να έφυγαν με άδεια χέρια, αφού οι ενδείξεις δηλώνουν ότι «χτύπησαν» αρχαίους τάφους, μάλλον ιερέων του χώρου.

     

    Σήμερα ο χώρος δεν έχει φύλαξη, η πόρτα έχει πέσει και η περίφραξη είναι διάτρητη και επιπλέον το δάσος έχει «πνίξει» τα πάντα και δεν περιγράφουμε έναν αρχαιολογικό χώρο σε κάποιο απρόσιτο σημείο, αλλά 100 μέτρα απόσταση από την παλιά εθνική οδό. Οι αδυναμίες και τα κενά της αρχαιολογικής υπηρεσίας, είναι γνωστά και κατ’ επανάληψη διατυπώνονται ως απάντηση στην ερώτηση για το τι κάνουν για να προστατεύσουν την αρχαιολογική μας κληρονομιά.

     

    Το ανάγλυφο πρμε τον Ηρωα Αυλωνείτη Ιππέα βρίσκεται στο μουσείο των Φιλίππων. Χρονολογείται στο τέλος του 2ου αιώνα π.Χ.

     

     

     


    Δημοσιεύτηκε στις

    Επιτρέπεται η αναδημοσίευση του περιεχομένου της ιστοσελίδας εφόσον αναφέρεται ευκρινώς η πηγή του. Νόμος 2121/1993 και κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.