Του Κωνσταντίνου Π. Παπακοσμά*
Αφορμή του σημειώματος αυτού στάθηκε μια συνομιλία που είχα με τον κ. Ζήση Βαπορίδη, τον άνθρωπο που καταγράφει την ιστορία της πόλης μας και είναι ένας από τους δωρητές του Δήμου μας. Πρόσφατα ο εξαίρετος και αξιοσέβαστος κ. Ζήσης Βαπορίδης δώρισε την πολύτιμη συλλογή νομισμάτων που είχε στον Δήμο Καβάλας. Ο αγαπητός Ζήσης μου έχει περιγράψει με συγκίνηση και δάκρυα στα μάτια την εικόνα που είχε από την αποχώρηση των Βουλγαρικών δυνάμεων κατοχής τον Οκτώβριο του 1944 από την Καβάλα. Τότε, παρότι ηττημένοι οι Βούλγαροι έφευγαν συντεταγμένα μεταφέροντας ότι πολύτιμο μπορούσαν να πάρουν από την πόλη, την Δημόσια και ιδιωτική περιουσία των Καβαλιώτων. Ανενόχλητα είχαν λεηλατήσει την πόλη. Μεταξύ των κλοπιμαίων και ένα όχημα πυροσβεστικό του Δήμου Καβάλας, που είχε αγορασθεί, επι Δημαρχίας Μπαλάνου, η κατακόκκινή αντλία (Αγγλικής κατασκευής) ονομάζονταν “Αγγλία” ή αντλία από τους νεαρούς τότε Καβαλίωτες, ένας από αυτούς και ο Ζήσης Βαπορίδης, που έβλεπε να … φεύγει από την πόλη η περιουσία της. “έκλαιγα.. και είχα θυμό που μας έπαιρναν το αγαπημένο μας όχημα..” μου είπε ο αγαπητός Ζήσης.. Γράφω λοιπόν το σημείωμα αυτό : “Επιστροφή των κλοπιμαίων..”. Επιτακτική είναι η ανάγκη για την παράδοση – επιστροφή των κλεμμένων αρχείων , αρχαιοτήτων, εικόνων και εκκλησιαστικών κειμηλίων που αφαίρεσε από τα αρχαιολογικά μουσεία, εκκλησίες και ιερές μονές της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, ο βουλγαρικός στρατός, οι υπάλληλοι και οι ιερείς τους κατά την διάρκεια τόσο του Α’ όσο και του Β’ παγκοσμίου Πολέμου.
Από τις σημαντικότερες λεηλασίες – κλοπές που έχουν καταγραφεί είναι:
- Από την ιερή μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών πήρανε το 1917 1.500 τόμους με έντυπα βιβλία, 318 χειρόγραφα, βυζαντινά χρυσόβουλα, σουλτανικά φιρμάνια και ιερά σκεύη, επίσης στις 5-8-1942 ο Ριζώφ Δημήτριος ως εκπρόσωπος του Συνοδικού Εκκλησιαστικού Μουσείου της Βουλγαρίας αφαίρεσε 28 βυζαντινές εικόνες και 12 διάφορα άλλα κειμήλια.
- Από την ιερά μονή Εικοσιφοίνισσας πήρανε το 1917 430 χειρόγραφα σπάνια, όλα τα ανωτέρω κειμήλια των 2 μηνών βρίσκονται σήμερα στο Αρχείο – Κέντρο Σλαβοβυζαντινών Σπουδών «Ivan Dyjcev» στην Σόφια.
- Από τη Καβάλα από το 1916-1918 μεταξύ των άλλων που αρπάξανε πήρανε και από την βιβλιοθήκη του Ιμαρέτ 832 χειρόγραφα και συγγράμματα, επίσης το 1943 λεηλάτησαν και το Δημοτικό Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας .
- Από το μουσείο της Θάσου κλέψανε άγνωστο αριθμό αρχαίων νομισμάτων και κεφαλές αρχαίων αγαλμάτων.
- Από την Ιερά μονή Καλαμούς Ξάνθης κατά το διάστημα 1913 – 1919 κλέψανε 10 σπάνιους κώδικες.
- Από την Ιερά μονή Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας Ξάνθης το ίδιο διάστημα κλέψανε 33 σπάνιους κώδικες.
- Από την Σαμοθράκη το διάστημα 1913 – 1918 πέρα από τις αρχαιότητες που κλέψανε λεηλάτησαν και την αρχαιολογική συλλογή του Ν. Μπάβαλου.
- Από την Μαρώνεια και την Κομοτηνή βάσει στοιχείων που έδωσε το 1948 ο διευθυντής της Αρχαιολογικής Υπηρεσία Κεραμόπουλος που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα “Εμπρός” φύλλο της 3-10-1943 αρπάξανε όλες τις αρχαιολογικές συλλογές τους.
Μετά δε από τις ανωτέρω κλοπές και λεηλασίες που κάνανε οι Βούλγαροι έγινε συνεδρίαση της Οικονομικής Επιτροπής στο Παρίσι την 2-10-1946 όπου κάνανε δεκτή παμψηφεί την ελληνική πρόταση όπως η Βουλγαρία πρέπει να επιστρέψει ή αντικαταστήσει όλους τους θησαυρούς που κλέψανε από την Ελλάδα κατά την διάρκεια του Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Όλα τα κλοπιμαία μεταφέρθηκαν και τις δύο φορές στην Βουλγαρία. Μετά την λήξη των εχθροπραξιών και σύμφωνα με την συνθήκη ειρήνης που υπεγράφη (Συνθήκη του Νεϊγύ το 1919) θα έπρεπε να επιστρέψουν όλα τα κλεμμένα στην Ιερά Μονή, όμως με παράβαση των κανόνων της συνθήκης τα συληθέντα χειρόγραφα και κειμήλια δεν επιστράφηκαν ποτέ.
Όσο για τα αφαιρεθέντα από την δεύτερη επιδρομή του 1941-1944, μετά την λήξη του πολέμου στάλθηκαν στη Γενική Διεύθυνση δημοσίου Λογιστικού Διεύθυνση ΙΧ τμήμα Β΄ και στην Ελληνική Αντιπροσωπεία της Διασυμμαχικής Επιτροπής στην Σόφια κατάλογοι με τα κλοπιμαία, οι οποίοι συντάχθηκαν σύμφωνα με το πρωτόκολλο παραλαβής. Τους καταλόγους συνόδευε το αίτημα για επιστροφή των κλοπιμαίων στην Ιερά Μονή, το οποίο αίτημα ποτέ δεν ικανοποιήθηκε.
Το μεγαλύτερο μέρος των χειρογράφων φυλάσσονται σήμερα στο Κέντρο Σλάβο-Βυζαντινών Σπουδών Ivan Dujcev στη Βουλγαρία σε μουσεία της Βουλγαρίας και στο μοναστήρι της Ρίλα. Για να γράψω αυτό το σημείωμα άντλησα στοιχεία από τις παρακάτω πηγές:
1 . Προφορικές διηγήσεις κατοίκων της Καβάλας.
2.Ιστορικό Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας
- Ομιλίες αειμνήστου Νικολάου Ρουδομέτωφ
- Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, αποσπάσματα από τις σ.64-71.
- Ιστορικά συνέδρια στην Καβάλα. Γενικά Αρχεία του Κράτους , Ι.Λ.Α.Κ.
6.Ιερά Μητρόπολη Δράμας
7.Ιερά μητρόπολη Σερρών και Νιγρίτης
- Έκθεση Αρχαιολόγου Δημήτρη Λαζαρίδη
- Δημοσιεύσεις Εφημερίδος “Καθημερινή”.
10 . Δημοσιεύσεις στην εφημερίδα “ΠΡΩΙΝΗ” του ερευνητή της τοπικής ιστορίας κ. Κ. Παπακοσμά.
- Συνομιλίες με τον Μακαριστό Μητροπολίτη Δράμας Κυρός Παύλο.
Οι Βούλγαροι έκλεψαν μέχρι και τις φωτογραφικές πλάκες, από τα φωτογραφεία της πόλης και τύπωσαν σε αυτές στην Βουλγαρική γλώσσα την λέξη “Καβάλα”, όπως στην φωτογραφία που δημοσιεύουμε.
Στην Εθνική Πινακοθήκη της Σόφιας στη Βουλγαρία είναι και μια σειρά από πίνακες ζωγραφικής που έχουν θέμα την Καβάλα. Πρόκειται για δημιουργίες του Βούλγαρου ζωγράφου Μάριο Ζέκοφ (1898-1955) ο οποίος θεωρείται από τους μεγαλύτερους στην χώρα του. Τα έργα του στην Καβάλα δημιουργήθηκαν την περίοδο της κατοχής και συγκεκριμένα το 1941. (Στοιχεία του κειμένου για τον Ζέκοφ από την ιστοσελίδα του Βουλγαρικού Εθνικού Ραδιοφώνου © 2020). Ένας ακόμα Βούλγαρος είχε ζωγραφίσει την Καβάλα, την εποχή εκείνη ο Ιβάν Ταμπάκοφ ( 1901-1977). Στους πίνακές του συναντάμε και έναν που εικονίζει την Καβάλα, σύμφωνα με τα στοιχεία της βιογραφικής του πορείας φιλοτεχνήθηκε και αυτός το 1941.
Η Καβάλα την εποχή της βουλγαρικής κατοχής των ετών 1940 -41.
Με τον αγαπητό κ. Ζήση Βαπορίδη στα γραφεία της Θρακικής Εστίας Καβάλας. Ο κ. Βαπορίδης είναι από τους ιδρυτές της Εστίας και ήταν μέλος στο πρώτο της διοικητικό συμβούλιο.
*Ο Κωνσταντίνος Π. Παπακοσμάς καταγράφει τη νεότερη ιστορία της πόλης.