Στα κοινά σημεία και των δύο, η αθανασία, ο χαμένος τάφος, το γεγονός ότι έγιναν θρύλος και η σύνδεση της ανακάλυψής των τάφων τους με εκτιμήσεων μελλοντικών γεγονότων
Στον ελληνικό φαντασιακό στερέωμα υπάρχουν δύο μεγάλοι θρύλοι που διαχρονικά σηματοδοτούν και οριοθετούν την πορεία του έθνους, αυτός του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο πρώτος είναι ο μεγάλος Έλληνας βασιλιάς που λατρεύτηκε σε Ευρώπη και Ασία, ενώ ο δεύτερος υπερασπιζόμενος το τέλος του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτους που είχε εξελληνιστεί στο διάβα των αιώνων. Να σημειώσουμε ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δομήθηκε επάνω στην κληρονομιά του Μεγάλου Μακεδόνα βασιλιά και η ΡΑΧ ROMANA αποτέλεσε την ιστορική συνέχεια του οράματος του Αλεξάνδρου του Δ’, ενώ δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η ιδρυτική πράξη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας «συντάσσετε» στην Μακεδονία, με τη μάχη του 42 π.Χ. στους Φιλίππους. Μπορεί να υπάρχει αμφισβήτηση ότι ο τάφος του Αλεξάνδρου βρίσκεται στην Αμφίπολη, όμως δεν υπάρχει καμία διαφωνία ότι ο Οκταβιανός οριοθέτησε τη μάχη των Φιλίππων και την αποικία που ίδρυσε ως την μήτρα γένεσης της δικής του αυτοκρατορίας.
Ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος έχουν αρκετά κοινά σημεία, αν και έζησαν σε διαφορετικές εποχές και υπό πολύ διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Μπορεί ο ένας να σηματοδοτεί με τη ζωή του την αρχή και ο δεύτερος ένας τέλος, ωστόσο και η ζωή των δυο συνεχίζεται και μετά το θάνατο καθώς κερδίζουν την αθανασία και γίνονται θρύλος.
Ορισμένα από τα κοινά τους στοιχεία είναι:
- Ήταν εμβληματικοί ηγέτες του Ελληνισμού
Μέγας Αλέξανδρος: Επέκτεινε τον ελληνικό πολιτισμό σε τεράστιες περιοχές της Ασίας και της Αφρικής.
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος: Θεωρείται σύμβολο της αντίστασης του Βυζαντίου και του ελληνικού κόσμου απέναντι στην οθωμανική απειλή.
- Συνδέονται με μεγάλες μεταβάσεις
Ο Αλέξανδρος σηματοδότησε το τέλος της κλασικής ελληνικής εποχής και την αρχή της ελληνιστικής.
Ο Κωνσταντίνος συνδέεται με το τέλος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την έναρξη της οθωμανικής κυριαρχίας.
- Πέθαναν νέοι και ηρωικά (ή μυθικά)
Ο Αλέξανδρος πέθανε στα 32 του κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες.
Ο Κωνσταντίνος σκοτώθηκε κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) πολεμώντας μέχρι τέλους.
- Απέκτησαν σχεδόν μυθικές διαστάσεις στην παράδοση
Ο Αλέξανδρος έγινε θρύλος με ιστορίες όπως το «η φυλλάδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου».
Ο Κωνσταντίνος θεωρείται από την παράδοση ως ο “Μαρμαρωμένος Βασιλιάς”, που θα ξαναζωντανέψει για να πάρει πίσω την Πόλη.
- Συμβολίζουν την ιδέα μιας «Μεγάλης Ελλάδας»
Ο Αλέξανδρος με την παγκόσμια αυτοκρατορία του.
Ο Κωνσταντίνος ως τελευταίος υπερασπιστής της «Νέας Ρώμης», της χριστιανικής ελληνικής αυτοκρατορίας.
Ορίστε ένας συγκριτικός πίνακας με τα βασικά κοινά και τις διαφορές ανάμεσα στον Μέγα Αλέξανδρο και τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο:
Κατηγορία | Μέγας Αλέξανδρος | Κωνσταντίνος Παλαιολόγος |
Εποχή | 356–323 π.Χ. | 1405–1453 μ.Χ. |
Τίτλος | Βασιλεύς της Μακεδονίας, Ηγεμόνας της Ασίας | Αυτοκράτορας του Βυζαντίου |
Προέλευση | Μακεδονία (Πέλλα) | Κωνσταντινούπολη / Μυστράς |
Επέκταση / Άμυνα | Κατέκτησε τεράστιες εκτάσεις ως την Ινδία πολεμώντας τους Πέρσες | Υπερασπίστηκε την Κωνσταντινούπολη μέχρι τέλους ενάντια στους Οθωμανούς |
Πολιτιστικός ρόλος | Διέδωσε τον ελληνικό πολιτισμό στον κόσμο (ελληνισμός) | Διατήρησε την ελληνική-χριστιανική παράδοση στην Ανατολή |
Τέλος ζωής | Πέθανε νέος, στα 32, με μυστηριώδη τρόπο | Σκοτώθηκε ηρωικά στην Άλωση της Πόλης |
Μυθολογία / Παράδοση | Έγινε ημι-θεϊκή μορφή, ήρωας σε ρομάντζα και θρύλους | Έγινε ο “Μαρμαρωμένος Βασιλιάς” που θα επιστρέψει |
Σύμβολο | Επέκτασης, δύναμης, ενοποίησης Ανατολής-Δύσης | Θυσίας, πίστης, αντίστασης απέναντι στην πτώση |
Κοινή παρακαταθήκη | Σύμβολα του Ελληνισμού και εθνικής ταυτότητας | Στην τελευταία ομιλία του αναφέρθηκε στο γένος των Ελλήνων |
Σχέση με θρησκεία | Πριν τον Χριστιανισμό, αλλά θεοποιήθηκε σε κάποιους λαούς | Υπερασπιστής της Πίστης |
Κέρδισαν την αθανασία
Και ο Μέγας Αλέξανδρος και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος θεωρούνται “αθάνατοι” όχι γιατί νίκησαν τον θάνατο βιολογικά, αλλά επειδή η μνήμη τους, οι πράξεις τους και οι συμβολισμοί τους ξεπέρασαν την εποχή τους και συνεχίζουν να εμπνέουν μέχρι σήμερα. Αυτό το έχουν κατακτήσει ελάχιστοι ηγέτες μέσα στην ιστορία αιώνων και στις δύο περιπτώσεις υπάρχει ένα θεολογικό υπόβαθρο που διατρέχει την ελληνική και ορθόδοξη παράδοση μέσα από το έπος των ηρώων και στην αγιοποίηση τους.
ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ – ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΚΑΤΑΚΤΗΤΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ
- Κατέκτησε σχεδόν τον τότε γνωστό κόσμο: Μέχρι την Ινδία, σε λίγα μόνο χρόνια. Αυτό τον έβαλε σε υπερ-ανθρώπινη σφαίρα.
- Διέδωσε τον ελληνισμό: Ίδρυσε δεκάδες πόλεις, με πιο γνωστή την Αλεξάνδρεια. Έφερε την ελληνική γλώσσα, παιδεία και τέχνη σε Ασία και Αφρική.
- Μυθοποιήθηκε εν ζωή και μετά θάνατον: Πολλοί τον θεωρούσαν γιο του Δία ή ακόμα και θεό.
- Έγινε ήρωας λαϊκών παραδόσεων: Το “Η Φυλλάδα του Μεγάλου Αλεξάνδρου” κυκλοφόρησε σε πολλές γλώσσες και πολιτισμούς (αραβικά, περσικά, ευρωπαϊκά κ.ά.)
- Σύμβολο για αιώνες: Τον επικαλούνταν ακόμα και ηγεμόνες πολύ μετά, π.χ. ο Ναπολέων και ο Ισκαντέρ στα ισλαμικά κείμενα.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ – ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΜΑΡΤΥΡΑΣ ΚΑΙ ΕΘΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΟ
- Πέθανε ηρωικά υπερασπιζόμενος την Πόλη: Δεν εγκατέλειψε τον λαό του. Πολέμησε μέχρι τέλους και σκοτώθηκε με το σπαθί στο χέρι.
- Η αυτοθυσία του πέρασε στον λαό ως μύθος: Η εικόνα του τελευταίου βασιλιά που δεν υποτάχθηκε συγκίνησε βαθιά τον ελληνικό λαό.
- Ο “Μαρμαρωμένος Βασιλιάς”: Η λαϊκή πίστη λέει πως δεν πέθανε, αλλά μαρμαρώθηκε και θα ξυπνήσει όταν έρθει η ώρα να ελευθερωθεί η Πόλη.
- Σύμβολο της Ορθοδοξίας και του χαμένου Βυζαντίου: Για τους Έλληνες, έγινε εικόνα της χαμένης δόξας αλλά και της ελπίδας για ανάσταση του γένους.
- Έμεινε στην Ιστορία όχι για ό,τι κατέκτησε, αλλά για ό,τι δεν πρόδωσε.
Κοινό στοιχείο της «Αθανασίας» τους
Και οι δύο:
- Ξεπέρασαν τον ιστορικό τους ρόλο και έγιναν συμβολικά πρόσωπα.
- Απέκτησαν διαχρονική παρουσία στη συλλογική μνήμη, στην παιδεία, στη λογοτεχνία και στην τέχνη.
- Συμβολίζουν ιδανικά: ο Αλέξανδρος τη δόξα και την ενοποίηση, ο Κωνσταντίνος τη θυσία και την πίστη.
Η παρουσία του στην λογοτεχνία
Μερικά αποσπάσματα από τραγούδια, ποιήματα και θρύλους που υμνούν τον Μέγα Αλέξανδρο και τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και δείχνουν πώς πέρασαν στην λαϊκή και λογοτεχνική αθανασία:
ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
– Δημοτικό τραγούδι – «Του Αλέξανδρου»
“Ο Μέγας Αλέξανδρος περνά, με το σπαθί στο χέρι,
κι ο ήλιος εμαύρισε και το φεγγάρι εχάθη…”
Εδώ ο Αλέξανδρος παρουσιάζεται σχεδόν κοσμογονικός: η φύση αλλάζει από την παρουσία του, σαν να είναι θεός.
– Το Έπος του Αλεξάνδρου
(λαϊκό μυθιστόρημα του Μεσαίωνα, σε πολλές γλώσσες)
“Βασιλεύς εστί πατήρ, και ούκ εστίν απλώς κύριος.
Ο Αλέξανδρος τον κόσμον εξουσίαν έχει·
και των φιλοσόφων διδάσκεται και των θεών ερωτά.”
– Δείχνει τον Αλέξανδρο ως ιδανικό ηγεμόνα: σοφός, θεοσεβής, παγκόσμιος.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
Δημοτικό τραγούδι – «Της Άλωσης»
(Λαϊκή μπαλάντα για την πτώση της Πόλης)
“Σώπασε, κυρά Δέσποινα, και μην πολυδακρύζεις,
πάλι με χρόνια με καιρούς, πάλι δικά μας θα ‘ναι.”
Η ελπίδα ότι η Πόλη θα ξαναγυρίσει στους Έλληνες γεννήθηκε μέσα από την αυτοθυσία του Παλαιολόγου.
Θρύλος – Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς
“Τον τύλιξε ο Θεός με μάρμαρο και τον έβαλε σε σπηλιά βαθιά·
και όταν έρθει η ώρα, άγγελος θα τον ξυπνήσει
και θα ξαναπάρει την Πόλη με το σπαθί του.”
Ένας από τους πιο συγκινητικούς και ελπιδοφόρους θρύλους του Γένους, που δείχνει τον Παλαιολόγο όχι ως νεκρό, αλλά κοιμισμένο ήρωα.
Και οι δύο:
- Τραγουδήθηκαν από τον λαό
- Υμνήθηκαν από ποιητές και συγγραφείς
- Έγιναν σύμβολα ελπίδας, ανδρείας και ελληνισμού
Οι χαμένοι τάφοι τους
Μέρος του θρύλου και των δύο είναι η απουσία κάθε πληροφορία για τον τόπο των τάφων τόσο του Μεγάλου Αλεξάνδρου όσο και του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και για τους δυο παραμένει ένα από τα μεγάλα ιστορικά μυστήρια ο τόπος ταφής τους.
ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ – Ο “χαμένος” τάφος του βασιλιά
Τι γνωρίζουμε ιστορικά;
- Μετά τον θάνατό του στη Βαβυλώνα (323 π.Χ.), η σορός του ταριχεύτηκε.
- Ο Πτολεμαίος (στρατηγός του) την μετέφερε στην Αίγυπτο, πιθανότατα στην Αλεξάνδρεια.
- Σύμφωνα με αρχαίες πηγές (Πλούταρχος, Διόδωρος, Στράβων), ο τάφος του βρισκόταν εκεί και πολλοί Ρωμαίοι αυτοκράτορες τον επισκέφτηκαν, όπως ο Ιούλιος Καίσαρας και ο Αύγουστος.
Τι συνέβη μετά;
- Ο τάφος χάθηκε μεταξύ 3ου και 5ου αιώνα μ.Χ., πιθανώς λόγω σεισμών, καταστροφών, ή θρησκευτικής μεταβολής.
- Κάποιοι πιστεύουν ότι καλύφθηκε από μεταγενέστερα κτίσματα ή θρησκευτικά κέντρα (π.χ. τζαμί ή εκκλησία).
Θεωρίες:
- Βρίσκεται κάτω από το ιστορικό κέντρο της Αλεξάνδρειας.
- Ορισμένοι τον ταυτίζουν με τον “τάφο στον Αμφίπολη”. Παλαιότερα υπήρχε θέμα και με τις δομές στην Όαση Σίβα που δεν επιβεβαιώθηκε.
- Δεν αποκλείεται να καταστράφηκε ολοκληρωτικά.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ – Ο βασιλιάς που «χάθηκε» με την Πόλη
Τι γνωρίζουμε;
- Ο Παλαιολόγος σκοτώθηκε στις 29 Μαΐου 1453, υπερασπιζόμενος τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.
- Το σώμα του δεν αναγνωρίστηκε επίσημα. Φορούσε απλό οπλισμό χωρίς αυτοκρατορικά σύμβολα για να πολεμήσει μαζί με τους στρατιώτες του.
Τι έγινε με το σώμα του;
- Οι Οθωμανοί έθαψαν σωρούς νεκρών χωρίς διάκριση.
- Υπάρχουν πηγές που λένε ότι το σώμα του αναγνωρίστηκε από τις χρυσές πόρπες του, και θάφτηκε από τον Μωάμεθ με τιμές.
- Άλλες πηγές (πιο μυθικές) λένε ότι δεν βρέθηκε ποτέ – ή πως “μαρμαρώθηκε”.
Θεωρίες:
- Κάποιοι λένε ότι μπορεί να βρίσκεται σε άγνωστο ομαδικό τάφο στην Πόλη.
- Άλλοι πιστεύουν ότι τάφηκε κρυφά από Έλληνες χριστιανούς και όταν έρθει η ώρα να βγει από εκεί για να ανακαταλάβει την Πόλη.
- Η παράδοση τον μετατρέπει σε μυθικό πρόσωπο – άρα ο τάφος του δεν “πρέπει” να βρεθεί, για να μην σπάσει ο θρύλος.
Αν κάποια μέρα εντοπιστεί ένας από τους δύο τάφους, θα είναι κοσμοϊστορικό γεγονός. Αποτελεί μια έρευνα ισοδύναμη με την αναζήτηση του Άγιου Δισκοπότηρου η αναζήτηση του τάφου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Δεν υπάρχει έρευνα για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, όχι γιατί δεν υπάρχει ενδιαφέρον αλλά για το μοναδικό λόγο ό,τι ποτέ η Τουρκία δεν θα επέτρεπε μια τέτοια έρευνα.
Καθώς η αναζήτηση των τάφων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου παραμένει ένα από τα μεγαλύτερα αρχαιολογικά και ιστορικά μυστήρια ας παρουσιάσουμε τις κυριότερες θεωρίες και πιθανές τοποθεσίες για τον καθένα:
Μέγας Αλέξανδρος – Πιθανές τοποθεσίες του τάφου
1. Αλεξάνδρεια, Αίγυπτος
Οι περισσότερες αρχαίες πηγές συμφωνούν ότι ο Αλέξανδρος ετάφη στην Αλεξάνδρεια. Ο Πτολεμαίος μετέφερε τη σορό του εκεί, και ο τάφος του (γνωστός ως “Σώμα”) επισκεπτόταν από Ρωμαίους αυτοκράτορες. Ωστόσο, η ακριβής τοποθεσία του παραμένει άγνωστη. Ορισμένοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι βρίσκεται κάτω από το σημερινό τέμενος του Νάμπι Ντανιέλ .
2. Όαση Σίβα, Αίγυπτος
Το 1995, η αρχαιολόγος Λιάνα Σουβαλτζή ανακοίνωσε ότι ανακάλυψε τον τάφο του Αλέξανδρου στην Όαση Σίβα, κοντά στα σύνορα με τη Λιβύη. Η ανακάλυψη αυτή παραμένει αμφιλεγόμενη και δεν έχει επιβεβαιωθεί από την επιστημονική κοινότητα .
3. Βεργίνα, Ελλάδα
Ορισμένοι μελετητές, όπως ο Τριαντάφυλλος Παπάζωης, υποστηρίζουν ότι ο Αλέξανδρος ενταφιάστηκε στη Βεργίνα, στους βασιλικούς τάφους ΙΙ και ΙΙΙ, μαζί με τη σύζυγό του Ρωξάνη και τον γιο του Αλέξανδρο Δ΄. Ωστόσο, αυτή η θεωρία δεν είναι ευρέως αποδεκτή.
- Αμφίπολη. Το 2014 η ανασκαφή στον Τύμβο Καστά έστρεψαν το ενδιαφέρον σε αυτόν τον χώρο που μέχρι τότε βρισκόταν σε έναν «άγνωστο τόπο» για τους πολλούς καθώς κανείς μέχρι τότε δεν είχε μιλήσει για Αμφίπολη. Η αρχαιολόγος Κατερίνα Περιστέρη, έχοντας την υποστήριξη του τότε πρωθυπουργού Αντώνη Σαμαρά, ξεκίνησε την ανασκαφή. Από τις μέχρι τώρα επίσημες ανακοινώσεις το μνημείο συνδέεται με τον Ηφαιστίωνα, ωστόσο σε δήλωσή της προς το «Χ» η κ. Περιστέρη απάντησε «όπου ο Ηφαιστίωνας και ο Αλέξανδρος». Βέβαια να σημειώσουμε ότι αν και έχουν περάσει 10 χρόνια από το κλείσιμο της ανασκαφής η αρχαιολόγος κ. Περιστέρη δεν έχει προχωρήσει σε επίσημη ανακοίνωση για το έργο της στον Τύμβο Καστά, συντηρώντας έτσι το μυστήριο για το ποιος ήταν θαμμένος εκεί. Ενδεχομένως να περιμένει να υπάρξουν καλύτερες συνθήκες (πολιτικές;) για να δημοσιοποιήσει τις απόψεις της και πιστεύω και τα στοιχεία που θα δώσει στην δημοσιότητα να είναι αρκετά για να τις υποστηρίξουν. Στην παρούσα φάση η κ. Περιστέρη απέχει από κάθε δημόσια παρουσία κρατώντας αξόδευτο το κεφάλαιο της Αμφίπολης και του Τύμβου Καστά.
4. Άλλες θεωρίες
- Ορισμένοι πιστεύουν ότι ο τάφος του Αλέξανδρου βρίσκεται κάτω από τον σημερινό καθεδρικό ναό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, καθώς οι Βενετοί ενδέχεται να μετέφεραν τα λείψανά του εκεί, πιστεύοντας ότι ανήκαν στον Ευαγγελιστή Μάρκο .
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος – Πιθανές τοποθεσίες του τάφου
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος σκοτώθηκε κατά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Η σορός του δεν αναγνωρίστηκε επίσημα, καθώς φέρεται να πολεμούσε χωρίς αυτοκρατορικά διακριτικά. Αυτό έχει οδηγήσει σε διάφορες θεωρίες σχετικά με την ταφή του:
1. Ομαδικός τάφος
Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι ο Κωνσταντίνος ενταφιάστηκε σε ομαδικό τάφο μαζί με άλλους υπερασπιστές της Πόλης, καθιστώντας αδύνατη την αναγνώριση της σορού του.
2. Ταφή με τιμές από τον Μωάμεθ Β΄
Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ αναγνώρισε τη σορό του Κωνσταντίνου και τον έθαψε με τιμές. Ωστόσο, δεν υπάρχουν απτά στοιχεία που να επιβεβαιώνουν αυτή την εκδοχή.
3. Μοναστήρια και εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης
Υπάρχουν θεωρίες που υποστηρίζουν ότι ο Κωνσταντίνος ετάφη σε κάποιο από τα μοναστήρια ή τις εκκλησίες της Πόλης, όπως:
- Η Μονή της Παναγίας της Περίβλεπτου
- Η Μονή της Ζωοδόχου Πηγής
- Η Εκκλησία της Αγίας Θεοδοσίας
Ωστόσο, καμία από αυτές τις τοποθεσίες δεν έχει επιβεβαιωθεί ως ο τάφος του.
Η απουσία των τάφων αυτών των δύο σημαντικών ιστορικών προσώπων ενισχύει τη μυθολογία γύρω από τα πρόσωπά τους και διατηρεί ζωντανή τη μνήμη τους μέσα από θρύλους και παραδόσεις. Το αν θα γραφτεί και πότε ο επίλογος αυτής της αναζήτησης κανείς δεν το ξέρει, ωστόσο η ανακάλυψη των τάφων τους συνδέεται με προφητείες για μεγάλες μεταβάσεις, όπως συνέβη και με το θάνατό τους και ίσως γι’ αυτό ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η ανακάλυψή τους θα είναι η αρχή σημαντικών γεγονότων. Στο σημείο όμως αυτό ανοίγει ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο για τα πότε πιθανολογείται να συμβεί αυτό και ποια γεγονότα εικάζεται ότι θα συνδέονται με την ανακάλυψη. Αυτό όμως είναι ένα κεφάλαιο που μόλις έχει αρχίσει να γράφεται.
Θεόδωρος Αν. Σπανέλης