Αφιερώματα

του Δημήτρη Κουγιουμτζόγλου εκπαιδευτικού

φιλολόγου / αρχαιολόγου

Πρόκειται για κριτική έκδοση τμήματος του Χρονικού του Ραμόν Μουντανέρ που αφορά τον ερχομό και τη δράση της περιβόητης Καταλανικής Κομπανίας στο Βυζάντιο και στη φραγκοκρατούμενη Ελλάδα των αρχών του 14^ου αιώνα. Η έκδοση περιλαμβάνει το αυθεντικό καταλανικό κείμενο της editio princeps του 1558 καθώς και πιστή νεοελληνική μετάφραση.

Επιπλέον, υπάρχει εκτενής εισαγωγή με υποκεφάλαια για τη ζωή του χρονικογράφου, την ένταξη του έργου του στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής, την επισκόπηση των πηγών και της σχετικής βιβλιογραφίας  για την καταλανική εκστρατεία στο Βυζάντιο από το μεσαίωνα ως σήμερα, τη γλώσσα και το ύφος του χρονικού, τις έως σήμερα εκδόσεις του. Το ίδιο το κείμενο του χρονικού, τόσο το αυθεντικό όσο και η νεοελληνική μετάφρασή του, εμπλουτίζεται με πλήθος υποσημειώσεων και σχόλια ιστορικού και  φιλολογικού χαρακτήρα ονομάτων, τόπων, γεγονότων, όρων και άλλων. Είναι ακριβώς αυτό το σώμα των υποσημειώσεων που καθιστά την παρούσα έκδοση του καταλανικού χρονικού την πληρέστερη που έχει γίνει ως τώρα στην ελληνική γλώσσα.

Ο χρονικογράφος και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων Ραμόν Μουντανέρ  (Περαλάδα, 1265,  Ίμπιζα 1336),  συμμετείχε στην εκστρατεία της Καταλανικής Κομπανίας στο Βυζάντιο (από το 1303 ως το 1308 – έτος αποχώρησής του από Κομπανία) ως οικονομικός διαχειριστής των «εσόδων» της.  Οι μισθοφόροι και μαχητές της Κομπανίας ήταν στην πλειονότητά τους Καταλανοί και Αραγωνέζοι, οι διαβόητοι Αλμογάβαροι. Αυτούς τους μισθοφόρους, περίπου 2500 αρματωμένους ιππείς και 5000 πεζούς, προσέλαβε  ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος (1282 – 1328,  ένας βασιλιάς με αδύναμο χαρακτήρα, λαθεμένη κρίση και καταστροφικές αποφάσεις για την ασφάλεια του μεσαιωνικού ελληνικού κράτους της Κωνσταντινούπολης), με σκοπό να τους χρησιμοποιήσει κατά των Τούρκων στη Μικρά Ασία. Η «σταδιοδρομία» των Καταλανών τους οδήγησε τελικά να λεηλατήσουν την Ελλάδα απ’ άκρη σ’ άκρη  και να ιδρύσουν στη Στερεά Ελλάδα  το δικό τους βασίλειο, που κράτησε ως το 1388.

Ο Μουντανέρ περιγράφει τα γεγονότα από την οπτική των Καταλανών βέβαια, τονίζοντας την «προδοσία» και δολοφονία του αρχηγού της Κομπανίας Ρογήρου ντε Φλορ από τον γιο του Ανδρόνικου, Μιχαήλ Θ΄ Παλαιολόγο και πανηγυρίζοντας για τις καταστροφές και την ερήμωση που στη συνέχεια επέφεραν οι Καταλανοί στις επαρχίες του Βυζαντίου  ως εκδίκηση, όπως τονίζει:  «Είναι αλήθεια, λοιπόν, ότι παραμείναμε στο ακρωτήριο της Καλλίπολης και σε εκείνη την περιοχή για εφτά χρόνια…. ερημώσαμε όλη εκείνη την περιοχή σε απόσταση ταξιδιού δέκα ημερών απ’ όλες τις πλευρές, ώστε εξαφανίσαμε όλους τους ανθρώπους και πια τίποτα δεν μπορούσε να μαζέψει κανείς από κει». Σε άλλο σημείο πάλι αναφέρει πως η Χριστούπολη, η βυζαντινή Καβάλα, ήταν μία από τις ελάχιστες ελληνικές πόλεις που γλίτωσε από την καταστροφική τους μανία:  «…εμείς καταστρέψαμε όλη τη Ρωμανία. Γιατί, εκτός από την πόλη της Κωνσταντινούπολης και την Αδριανούπολη και τη Χριστούπολη και τη Θεσσαλονίκη, δεν υπήρξε εκεί ούτε χωριό ούτε πόλη που να μην λεηλατήθηκε και κάηκε από μας».  

Ωστόσο, αυτό που αποσιωπά ο Καταλανός χρονικογράφος, είναι πως οι σφαγές και οι λεηλασίες των Καταλανών σε βάρος των Ελλήνων είχαν ήδη αρχίσει πριν τη δολοφονία του αρχηγού τους. Όπως φαίνεται, αυτές οι πράξεις τους ήταν ακριβώς ένα από τα αίτια για το οποίο ο Μιχαήλ Παλαιολόγος σχεδίασε να τους εξουδετερώσει. Ο βυζαντινός λόγιος και ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς είναι αποκαλυπτικός για τα όσα επιφύλαξαν στους ελληνικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας και με πρόφαση τη μη καταβολή  των υπεσχημένων ετήσιων μισθών τους: «Συμπεριφέρονταν σε άνδρες και γυναίκες σαν ανδράποδα…[…]…Εκεί λοιπόν έβλεπες όχι μόνο να αρπάζουν τις περιουσίες των ταλαίπωρων Ρωμαίων, να βιάζουν τις κόρες και τις γυναίκες τους, να περιφέρουν σιδεροδέσμιους τους ιερείς….αλλά και συχνά να απειλούν με τους πελέκεις τους όσους δεν τους φανέρωναν τους θησαυρούς τους. Και όσους το έκαναν, τους άφηναν στη γύμνια τους. Όσους όμως δεν είχαν τίποτα να τους προσφέρουν, τους ακρωτηρίαζαν, θέαμα ελεεινό…». (Patrologia Greaca 148: 380, 384, απόδοση στη νεοελληνική Κουγιουμτζόγλου Δημήτρης).

Σε κάθε περίπτωση, το χρονικό παρέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες και για την ιστορία της περιοχής μας, όπως για παράδειγμα την κατάληψη της Θάσου από το γενοβέζο πειρατή Tessi Zaccaria και την παραμονή των Καταλανών επίσης σε αυτήν. Εκτενής αναφορά γίνεται και για τη μάχη που δόθηκε ανάμεσα σε δύο αντίπαλες παρατάξεις των Καταλανών κάπου κοντά στο Πόρτο Λάγος, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς, σύμφωνα με την ένδειξη απόστασης από τη Χριστούπολη που δίνει ο Μουντανέρ και την ύπαρξη παρακείμενου εκεί «ερημητηρίου του Αγίου Νικολάου». Ο χρονικογράφος, ως πιστός καθολικός χριστιανός, περιγράφει με ιδιαίτερη λεπτομέρεια το ετήσιο θαύμα με το εκχέον μάννα στην ελληνορθόδοξη βασιλική του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή στην Έφεσο. Περιγράφει ακόμα διεξοδικά και τα τρία ιερά κειμήλια αυτής της εκκλησίας – ένα κομμάτι Τίμιου Ξύλου, μια εσθήτα του Χριστού και την ιδιόχειρη «Αποκάλυψη» του Ιωάννη -, που είχαν φτάσει στα χέρια των Ελλήνων της Φώκαιας, μετά την άλωση της Εφέσου από τους Τούρκους και τα οποία φυσικά κατέληξαν στα αρπακτικά χέρια του Μουντανέρ και των συντρόφων του, αφού πρώτα αυτοί «…λεηλάτησαν όλο το χωριό κι έπιασαν κι ανακάτεψαν ό,τι τους έκανε κέφι».

                   Διαβάζοντας το χρονικό του Μουντανέρ, αυτό που μένει στον σύγχρονο Έλληνα αναγνώστη είναι μια πικρή γεύση της αδυναμίας, της έσχατης ταπείνωσης των βυζαντινών μας προγόνων στα χρόνια του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, όταν το μεσαιωνικό ελληνικό κράτος της Κωνσταντινούπολης ήταν ανίκανο να αντιπαρατάξει αξιόμαχη δύναμη για να σταματήσει τους μακελάρηδες Καταλανούς. Η έπαρση, η περιφρόνηση του Μουντανέρ απέναντι στους Έλληνες της εποχής του, τους οποίους και περιγράφει ως αδύναμα και παθητικά θύματα Τούρκων και Λατίνων, είναι έκδηλη σε όλο το κείμενο. Ίσως και να μην ανταποκρίνεται απόλυτα στην πραγματικότητα, μια και αποκρύπτει κάποιες ήττες και αποτυχίες των Καταλανών. Ωστόσο, ένα δίδαγμα διαχρονικό που προκύπτει για άλλη μια φορά, είναι πως μόνο η ανδρεία και η πολεμική αρετή μπορούν να κρατήσουν τον ελληνισμό ακέραιο στο λίκνο του. Αυτήν και οφείλουμε να καλλιεργούμε, έχοντας ως πρότυπο έναν Λεωνίδα, έναν Αλέξανδρο, έναν Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, έναν Κολοκοτρώνη, έναν ανώνυμο στρατιώτη των Βαλκανικών Πολέμων και του έπους του ’40.

Στην χερσόνησο της Καλαμίτσας κάτω από τόνους μπετόν «κοιμάται» η αρχαία αποικία των Θασίων και ένα ιερό που χρονολογείται από τον 7^ο π.Χ.

Γράφει ο Θεόδωρος Αν. Σπανέλης

Πηγαίνοντας προς τα δυτικά της Καβάλας, μόνο ένας προσεκτικός παρατηρητής θα διαπιστώσει ότι, στο ύψωμα και επάνω στο πεζοδρόμιο, προς την μεριά της θάλασσας, υπάρχει μια επιγραφή, στα γνωστά χρώματα, δηλωτικά ύπαρξης αρχαιολογικού χώρου, που αναγράφει «Αρχαία Αντισάρα». Αν κάνει τον κόπο κάποιος να σταματήσει για να αναζητήσει την παλιά πόλη, δεν θα δει και πολλά πράγματα, γιατί σχεδόν το σύνολο του αρχαίου οικισμού έχει θαφτεί κάτω από τόνους μπετόν!!!Το μοναδικό απομεινάρι αυτής της παλιάς πόλης είναι ένα τμήμα του ανατολικού τείχους και τίποτα άλλο. Δεν υπάρχει ούτε ένα κείμενο με αναφορές στο τι ήταν και τι βρέθηκε στις ανασκαφές που έγιναν κατά το παρελθόν.

Το παράδοξο στην ιστορία είναι ότι το 1934 διεξήχθη η πρώτη ανασκαφή από τον Γεώργιο Μπακαλάκη και όλα τα ενδιαφέροντα ευρήματα που είχαν μεταφερθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας, εκλάπηκαν από τους Βουλγάρους, στην κατοχή του 1941, ορισμένα από αυτά φυγαδεύτηκαν στην Βουλγαρία, ενώ άλλα ένας αρχαιολόγος των δυνάμεων κατοχής έριξε στην θάλασσα όσα δεν θεωρούσε σημαντικά. Όπως βλέπουμε η συγκεκριμένη πόλη, αν και άντεξε πολλούς αιώνες, έπεσε θύμα της σύγχρονης βαρβαρότητας, νεοελληνικής και εισαγώμενης.

Ποια ήταν όμως η Αντισάρα; Πρέπει να ξεκίνησε ως εμπορικός σταθμός των Παρίων, κατά τον 7^ο αιώνα, στην συνέχεια πέρασε στους Θάσιους που είχαν ιδρύσει διάφορα εμπορία σε όλη τη παραλιακή ζώνη, την Θασίων Ήπειρο, όπως την ονόμαζαν, ενώ ο Στέφανος ο Βυζάντιος, προσδιορίζει ότι βρισκόταν στους πρόποδες του όρους Σύμβουλου και ήταν επίνειο της πόλης του Δάτου.

Η Αντισάρα δεν ήταν μια ανεξάρτητη φορολογούμενη πόλη αλλά ουσιαστικά αναφέρεται ως προσδιοριστική της θέσης της Νεάπολης, της σημερινής Καβάλας, ως Νεάπολις παρ’ Ἀντισάραν στους φορολογικούς καταλόγους της Α’ Αθηναϊκής Συμμαχίας που χρονολογούνται στα έτη 450π.Χ. και εξής.

Σε αυτόν τον χώρο λοιπόν, που η κύρια χρήση του ήταν η εμπορική δραστηριότητα, εντοπίστηκε η ύπαρξη του αρχαιότερου ιερού της Μακεδονίας με αφιέρωση στον Ασκληπιό. Αυτό σημαίνει ότι πέρα των εμπόρων, η πόλης διέθετε χώρο για την θεραπεία της ψυχής και του σώματος. Το κοντινότερο ιερό του Ασκληπιού που έχει εντοπιστεί στην περιοχή μας, βρίσκεται στο σημερινό Ακροβούνι, στον χώρο της λατρείας του ιππέα Ήρωα Αυλωνίτη. Αυτό που γνωρίζουμε από τις πηγές είναι ότι στα Ασκληπιεία κατά την αρχαιότητα η θεραπεία των ασθενώς γινόταν με την μέθοδο της Εγκοίμησης.

Η Εγκοίμηση, ήταν μια τελετουργική πρακτική, η κορύφωση μιας διαδικασίας προσευχής και κάθαρσης προκειμένου να κοιμηθεί κάποιος σε ένα ιερό χώρο με σκοπό να δεχτεί ένα αποκαλυπτικό όνειρο, στο οποίο θα λάβει οδηγίες για το πώς θα θεραπευτεί. Ήταν μια θεραπευτική μέθοδος που συνδέθηκε άρρηκτα με την προ-Ιπποκράτεια Ιατρική. Η εγκοίμηση κυρίως είναι συνδεδεμένη με την Ιερή Ιατρική του Ασκληπιού και αντανακλά ευρύτερα την αντίληψη της αρχαιοελληνικής σκέψης για την έννοια της ίασης και της θεραπείας.

Μετά από μια διαδικασία σωματικής και ψυχικής κάθαρσης, ο ασθενής- ικέτης έπεφτε να κοιμηθεί σε ιερό χώρο, αναζητώντας ένα αποκαλυπτικό όνειρο θεραπείας, μια συνάντηση με το Θείο μέσα στο όνειρο, που σηματοδοτεί την ίαση. Αυτή ήταν η ουσία της διαδικασίας και γι’ αυτό, όπου υπήρχαν αυτά τα θεραπευτήρια συνέρρεαν ασθενείς από παντού και δεν ιδρύονταν σε τυχαίους τόπους, καθώς η επιλογή του σημείου όπου θα λειτουργούσε αυτός ο ιερός χώρος, επιλέγονταν με μια σειρά από κριτήρια.

Επίσης αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι ιερείς που έδιναν οδηγίες τους πιστούς φρόντιζαν  να δημιουργήσουν έντονη αυθυποβολή και θρησκευτική έξαρση στον ασθενή, για να καταστεί δυνατόν να παρουσιαστεί στον ύπνο τους ο θεός και να τους θεραπεύσει. Στο πλαίσιο της προετοιμασίας εντάσσονταν η προσευχή, ειδικές δίαιτες, νηστεία, λουτρά, οι ύμνοι με διάφορες τελετές όπως θεατρικές παραστάσεις και μουσικά δρώμενα, ανάγνωση, γυμναστική, μαλάξεις, εισπνοή αναθυμιάσεων.

Η όλη διαδικασία κορυφωνόταν με την ίδια την Εγκοίμηση, όπου μέσα στον ιερό χώρο, το άβατο, υπήρχαν κρεβάτια  όπου ο πιστός, ξαπλωμένος, περίμενε να δει στο όνειρό του τον Θεό για να τον οδηγήσει στη θεραπεία, νωρίτερα είχε καταναλώσει και διάφορα αφεψήματα βοτάνων, ώστε να έχει ένα βαθύ και αποκαλυπτικό ύπνο.

Ο θεός εμφανιζόταν στον ύπνο του ασθενή με διάφορες μορφές, ανθρώπου ή ζώου και τον άγγιζε στο σημείο της πάθησης και του έδινε οδηγίες. Στην συνέχεια υπήρχε μια πλούσια παροχή δώρων από τον ασθενή προς τον ιερό χώρο, για την θεραπεία του, οπότε αυτοί οι χώροι σύντομα γέμισαν με αφιερώματα, ακόμη και με χρυσά αντικείμενα.

Το ασκληπιείο της Αντισάρας

Στο ακρωτήριο της χερσονήσου «Καλαμίτσα» έχουν ανασκαφεί διάφορα οικοδομικά λείψανα που ανήκουν κατά βάση στον περίβολο αλλά και σε κτήρια της αρχαίας Αντισάρας, μιας πόλης που αναφέρεται για πρώτη φορά στους φορολογικούς πίνακες της Α’ Αθηναϊκής ηγεμονίας.

Κατά τα χρόνια του 1969-70 η Αρχαιολογική Υπηρεσία επανήλθε στο χώρο με αφορμή την ανέγερση ενός μεγάλου ξενοδοχείου στην άκρη του ακρωτηρίου και η ανασκαφή έφερε στο φως μια σειρά από σημαντικά στοιχεία.

Στο εσωτερικό της πόλης εντοπίστηκαν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα τα οποία σύμφωνα με την ανασκαφέα Χάιδω Κουκούλη Χρυσανθάκη ανήκουν σε ένα ιερό του Ασκληπιού. Πρόκειται μάλιστα για την πρωιμότερη μαρτυρία της λατρείας του στην Μακεδονία όπως χαρακτηριστικά τονίζει ο γνωστός Καθ. Κλασικής Αρχαιολογίας και Επιγραφικής, Α.Π.Θ. Εμμανουήλ Βουτυράς.

Αρχικά ανασκάφηκαν τα κατάλοιπα που είχε ανασκάψει ο Μπακαλάκης τα οποία ωστόσο εντοπίστηκαν σε πολύ κακή κατάσταση διατήρησης. Πρόκειται για μια τετράπλευρη προβολή του τείχους προς τα νότια η οποία αρχικά έδινε την εντύπωση πύργου. Εσωτερικά χωρίζεται σε ένα μεγάλο ανατολικό διαμέρισμα διαστάσεων 8×5,5μ. ενώ το δυτικό τμήμα καταλαμβάνουν δυο μικρότεροι χώροι διαστάσεων 5×5μ. και 4×5μ. αντίστοιχα251. Εντός των δύο μεγαλύτερων χώρων αποκαλύφθηκαν δύο μικρές τετράπλευρες κατασκευές από τμήματα γρανίτη οι οποίες όπως προκύπτει από τα εκτεταμένα ίχνη καύσης που παρουσίαζαν τα υλικά δομής πρέπει να λειτουργούσαν ως εστίες.

Κατά την αρχαιολόγο Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη τα δωμάτια αυτά πρέπει να είχαν κατασκευαστεί στα τέλη του 6ου π.Χ. και να λειτουργούσαν ως λατρευτικοί οίκοι ενός ιερού το οποίο ωστόσο λόγω της πρωιμότητας των ευρημάτων καμία σχέση δεν θα είχε με την λατρεία του Ασκληπιού.

Από το εσωτερικό τους συνελέγησαν όστρακα του τέλους του 6ου και του 5ου π.Χ. πολύ καλής ποιότητας τόσο από τοπικά εργαστήρια όσο και από εισαγμένα αττικά ενώ η χρήση των χώρων αυτών βεβαιώνεται από τα ευρήματα και για τον 4ο π.Χ.

Σε κάποια μεταγενέστερη φάση κατασκευάστηκε στα βόρεια και σε επαφή με το συγκρότημα των δωματίων ένας ογκώδης εξωτερικός τοίχος προς ενίσχυση προφανώς του περιβόλου στον οποίο συμβατικά του δόθηκε ο χαρακτηρισμός «πύργος».

Ο Μπακαλάκης το ερμηνεύει ως «μια αρχική του περιβόλου προς Ν. απόφυσις». Στο μικρότερο από τους τρεις χώρους εντοπίστηκαν τοιχάρια κατασκευασμένα από λίθους και θραύσματα κεράμων τα οποία πρέπει να ανήκαν σε ένα επιπόλαιας κατασκευής κτίσμα των ύστερων ρωμαϊκών-παλαιοχριστιανικών χρόνων όπως προέκυψε από τα όστρακα που εντοπίστηκαν στην επίχωση του χώρου. Η εστία του μεγαλύτερου ανατολικού χώρου είχε διαστάσεις 1,5×1,22μ. Η άνω επιφάνειά της βρέθηκε καλυμμένη με ένα στρώμα από συμπαγή λόγω υψηλών θερμοκρασιών πηλό πάχους 7εκ., στο οποίο είχαν προστεθεί και άχυρα. Από το παραπάνω στρώμα προέκυψαν μικρά όστρακα από αγγεία καθημερινής χρήσης, οστά ζώων, όστρεα. Η δεύτερη έχει σε μεγάλο βαθμό καταστραφεί από την παρακείμενη νεότερη κατασκευή. Εντοπίστηκαν όστρακα από τοπικά εργαστήρια που διατηρούν την υπογεωμετρική παράδοση καθώς και θραύσματα αγγείων καλών αττικών αγγειογράφων του α΄μισού του 5ου π.Χ., του τέλους του 5ου π.Χ. και κυρίως του 4ου π.Χ.

Από τον ευρύτερο χώρο προέκυψαν δύο θραύσματα από μάρμαρο Θάσου τα οποία έφεραν πολύ καλή επεξεργασία. Πρόκειται για ένα απότμημα στήλης.

Το 1969-70 η έρευνα επεκτάθηκε στα βόρεια του «πύργου» όπου σε επαφή με αυτό εντοπίστηκαν δωμάτια τα οποία λειτουργούσαν προφανώς ως βοηθητικοί-αποθηκευτικοί χώροι όπως προκύπτει από την ανεύρεση τριών τουλάχιστον πιθαριών τοποθετημένων στο έδαφος. Η οικοδόμηση του παραπάνω συγκροτήματος πρέπει να τοποθετηθεί στο 4ο π.Χ. Στο εσωτερικό τους βρέθηκαν ερυθρόμορφα όστρακα των αρχών ακόμη του 4ου π.Χ με εγχάρακτες αναθηματικές επιγραφές στον Ασκληπιό (ΑΣΚΛΗΠΙΟΙ, ΘΕΟΙ), γεγονός που οδήγησε στην ταύτιση του οικοδομικού συνόλου με ιερό του Ασκληπιού. Κατά την Κουκούλη-Χρυσανθάκη στον αρχικό πυρήνα του ιερού που χρονολογείται ήδη από τον 6ο π.Χ και αποτελούνταν από τα δωμάτια με τις εστίες που είχε ανασκάψει ο Μπακαλάκης προστέθηκε στις αρχές του 4ου π.Χ. το βόρειο συγκρότημα των βοηθητικών-αποθηκευτικών χώρων. Ενισχυτικό της ταύτισης του όλου χώρου διαχρονικά με ιερό αποτελεί η εύρεση εντός της επίχωσης του 4ου π.Χ. ενός χείλους ιωνικής κύλικας που χρονολογείται στα τέλη του 6ου π.Χ. αι. ή στο α’ μισό του 5ου π.Χ. και φέρει εγχάρακτη επιγραφή με το όνομα Ἐπιγέν[ης], ενός κατά πάσα πιθανότητα αναθέτη.

Κατά τις ανασκαφικές εργασίες του 1969 εντοπίστηκαν δυστυχώς μόνο τα θεμέλια από τον αποκαλούμενο από τον Μπακαλάκη «πύργο» με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατός ο έλεγχος της σχέσης των κτισμάτων εκατέρωθεν αυτού, αν δηλαδή τα δύο συγκροτήματα, βόρειο και νότιο, εξακολούθησαν να λειτουργούν ταυτόχρονα ή εάν με την ανέγερση του αποκαλούμενου «πύργου» καταργήθηκε πλήρως το νότιο όπως υποστηρίζει ο Μπακαλάκης.

Πάνω από την φάση του 4ου π.Χ. εντοπίστηκαν ελάχιστα κτίσματα που από την ευρεθείσα κεραμική χρονολογούνται στα όψιμα ελληνιστικά και πρώιμα ρωμαϊκά χρόνια γεγονός που υποδεικνύει πως ο χώρος συνέχισε να χρησιμοποιείται και σε μεταγενέστερες εποχές.

Την επόμενη φορά που θα περάσετε από το σημείο που βρίσκεται – ότι απέμεινε από την αρχαία Αντισάρα – πιστεύω θα κοιτάξετε με περισσότερο ενδιαφέρον αυτόν τον παρατημένο τόπο.

ΠΗΓΕΣ:

• Πρακτικά της ’Αρχαιολογικής Εταιρείας 1938 – Γεώργιος Μπακαλάκης: Άνασκαφή έν Καβάλά καί τοΐς πέριξ
• ΛΙΟΥΛΙΑΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ – ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ – Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΣΚΛΗΠΙΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ.

Προσευχές, δεήσεις, σημάδια μυστών – μεταλλουργών και ουράνιοι χάρτες μέσα από την θεολογία των αιώνιων σημαδιών

Γράφει ο Θεόδωρος Αν. Σπανέλης

Ένα μεγάλο τμήμα της ιστορίας του Παγγαίου, των Φιλίππων και της ευρύτερης περιοχής, από την προϊστορία μέχρι και τους πιο πρόσφατους αιώνες, είναι γραμμένη επάνω στην σκληρή πέτρα, με χαράγματα διαφόρων μορφών, ζώων, ανθρώπων και αστερισμών.

Οι «φωνές» των βράχων, εδώ και αιώνες αποκαλύπτουν τα μυστικά τους, αλλά επειδή «μιλάνε» μια ξεχασμένη γλώσσα, δεν μπορούμε  να την κατανοήσουμε και να αντιληφθούμε τα νοήματα που μεταφέρουν στο παρόν από την βαθιά προϊστορία. Μυστικές προσευχές σε γνωστούς και άγνωστους θεούς, κινήσεις ουράνιων σωμάτων και τοτεμικές απεικονίσεις, είναι «γραμμένες» επάνω στα βράχια. Άγνωστες και χαμένες μέσα στο χρόνο τελετές έλαβαν χώρα επάνω και δίπλα σε αυτές τις παραστάσεις, σε αυτά τα υπαίθρια ιερά ή καλύτερα τεμένη αφού η ζωή, με τις αγωνίες και τις αμφιβολίες της, τέμνονταν, με το χώρο του υπερβατικού και αγνώστου. Ιεροί χώροι, προσκυνήματα, αιματηρές  και αναίμακτες θυσίες, έλαβαν χώρα σε αυτά τα σημεία που στέκονται αιώνιοι μάρτυρες, μιας ιστορίας, όχι απλά κάποιων ανθρώπων, αλλά το χρονικό της σχέσης τους με το θεό. Μιας σχέσης που εξασφάλισε την τροφή τους και την αναπαραγωγή τους, δηλαδή νικούσαν στον αγώνα της επιβίωσης.

Πολλοί είναι αυτοί που μέσα στην απελπισίας των ημερών, αναζητούν στα σημάδια  των βράχων κρυμμένα μηνύματα για  θαμμένους θησαυρούς και σε έξαρσης τρέλας και παραφροσύνης, τα καταστρέφουν, είτε  για να αποκαλύψουν τα πολύτιμα αντικείμενα που πιστεύουν ότι είναι θαμμένα, είτε για να «στερήσουν την γνώση»  του πλούτου από άλλους που θα ακολουθήσουν. Πρόσφατο παράδειγμα ο βανδαλισμός στις πιο γνωστές βραχογραφίες, αυτές που βρίσκονται νότια από τον εγκαταλελειμμένο οικισμό του παλιού Χορτοκοπίου και της μονής της Υπαπαντής του Χριστού, στο Παγγαίο. Οι δράστες με ένα σκληρό αντικείμενο τριβής, συρματόβουρτσα ή γυαλόχαρτο, έτριψαν την επιφάνεια καταστρέφοντας μέρος της απεικόνισης.

Το δύσκολο είναι να προσεγγίσεις  αυτά τα σημάδια, που έμειναν ανεξίτηλα στο χρόνο, με την θεολογική ανάγνωση που απαιτείται για να τα γνωρίσεις, να τα κατανοήσεις, ώστε έτσι να ξετυλιχτούν οι θησαυροί της γνώσης που κρύβουν.

Επάνω στα βράχια υπάρχουν σύμβολα που θρέφουν την θεολογία για  πολλούς αιώνες, από την προϊστορία μέχρι τους ιστορικούς  χρόνους, πιο συγκεκριμένα από το τέλος της νεολιθικής και μετά. Στο ποτάμι του χρόνου τα σύμβολα αλλάζουν, τα νοήματα εμπλουτίζονται, αλλά πάντα μένει ως  αποτύπωμα η αγωνία του ανθρώπου να συνομιλήσει με το θείο. Ο χαράκτης αυτών των σχημάτων δεν πέρασε την ώρα  του επειδή δεν είχε κάτι καλύτερο να κάνει, αγωνία και φόβο κατέθεσε για την κατανόηση του αγνώστου και για την προσδοκία της  ευδαιμονικής επιβίωσης, σε αυτή και την άλλη ζωή. Η γη του Παγγαίου είναι από τις πατρίδες της απεικονιστικής τέχνης, οι βραχογραφίες είναι μια προβολή της θεολογίας  των ανθρώπων επάνω στα βράχια, ίπποι και άνθρωποι, πολεμιστές, τόξα, ελάφια αλεπούδες, σκυλιά, πέλεκες, δόρατα, άροτρα, καράβια και όλα αυτά τα συνυφαίνονται με απροσδιόριστα ιδεογράμματα, σπείρες, κύκλους με σταυρούς, ακτινωτά σχήματα και κοιλότητες, που μπορούν να εκφράζουν από ουράνια σώματα, – ήλιο, φεγγάρι, αστέρια, σε διάφορες θέσεις (θερινό και χειμερινό ηλιοστάσιο)- μέχρι αφηρημένες ιδέες για την ζωή και το μεταφυσικό.

Γύρω από το Παγγαίο και τους Φιλίππους και σε διάφορα σημεία του Συμβόλου όρους, υπάρχει ένα πλήθος από αυτά τα χαράγματα, αλλά αντίστοιχης τεχνοτροπίας απεικονίσεις έχουν βρεθεί και σε νησιά του Αιγαίου, στην Ιταλία και αλλού. Αν μη τι άλλο εκφράζουν ένα οικουμενικό απεικονιστικό πολιτισμό που απλώθηκε στις ακτές της Μεσογείου. Ο Λάζαρος Χατζηλαζαρίδης  από τους πιο συστηματικούς καταγραφείς και μελετητές των βραχογραφιών, τα αποκαλεί «εργαλεία σκέψης» των ανθρώπων του παρελθόντος. Στην μελέτη του Προϊστορικά Βραχογραφήματα στη Βόρεια Ελλάδα (2004), καταγράφει με εκτεταμένο τρόπο τις βραχογραφίες, χωρίς να αγνοεί και τα βραχοανάγλυφα των Φιλίππων, εντάσσοντας τα ως υποσύνολα της γενικότερης ονομασίας «τέχνη των βράχων». Ο πρώτος που τα μελέτησε είναι καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης κ. Νικόλαο Μουτσόπουλο. Για την χρονολόγησή τους έχουν γραφτεί πολλά, αλλά εκεί που συγκλίνουν οι περισσότεροι είναι ότι ξεκινούν από το τέλος της εποχής του Χαλκού (γύρω στην 3^η χιλιετία π.Χ.).

Από τα βραχογραφήματα ξεκινάει η ιστορία των ιδεών, είναι η ιστορία της αθάνατης πνευματικής ψυχής. Δεν είναι καθόλου σύμπτωση ότι στις περισσότερες περιοχές που έχουν βρεθεί αυτά τα σημάδια έχουμε ιστορικά κατάλοιπα μεταλλευτικής δραστηριότητας. Ο άνθρωπος που έζησε στην περιοχή του Παγγαίου και των Φιλίππων κατ’ επέκταση χάραζε σημάδια στους βράχους, αλλά και επάνω στο δέρμα του, η δερματοστιξία ήταν συνήθεια των μυημένων στα διονυσιακά και ορφικά μυστήρια. Ο Ορφέας δεν ήταν απλά ένας μουσικός, ήταν ένας μύστης που με τη μουσική του ασκούσε θεολογική πράξη και μέρος αυτή ήταν και τα σύμβολα, ως ιδεογράμματα. Από αυτά τα χαράγματα βλάστησε  η πρώτη θεολογική πράξη, αυτά τα βράχια ήταν οι πρώτοι ναοί.

Ένα από τα ζητήματα που έχουν απασχολήσει πάρα πολλές φορές τους ερευνητές είναι η χρονολόγηση αυτών των βραχογραφιών, οι οποίες – αξίζει να το σημειώσουμε – υπάρχουν σε αξιοπρόσεκτη αφθονία στην περιοχή μας. Στην περιοχή του Παγγαίου, του Συμβόλου, του Μενοικίου όρους και των βουνών της Λεκάνης, όπως και δίπλα στον Αγγίτη ποταμό, έχουν καταγραφεί πάνω από 1300 μεμονωμένα στοιχεία.

Μια σοβαρή απόπειρα χρονολόγησης έγινε από την Στέλλα Πηλαδάκη (στην εργασία της A Proposed Chronology for a Rock Art Complex in Northern Greece) η οποία συνέκρινε τις μορφές και τα ρούχα τους, αλλά και τα όπλα και εργαλεία τους με τα ειδώλια από την ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό των Σιταγρών της Δράμας, δεν αποκλείει να ξεκινάει η χρονολόγηση τους από την νεολιθικής και της εποχής του Χαλκού και να φτάνει μέχρι και πιο πρόσφατα τα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης.

Ουσιαστικά ακόμη είμαστε στην αρχή της σπουδής αυτών των χαραγμάτων επάνω στα βράχια, με πρωτοπόρους αυτής της έρευνας τους Ν. Μουτσόπουλο, Κ. Ατακτίδη και Λ. Χατζηλαζαρίδη.

Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κάποια ειδική μέριμνα για την καταγραφή και την προστασίας τους, πολύ περισσότερο για την μελέτη τους. Πριν μερικά χρόνια ο Δήμο Φιλίππων επιχείρησε να συστηματοποιήσει την προσπάθεια ιδρύοντας το Ελληνικό κέντρο βραχογραφιών, το οποίο ενώ ξεκίνησε πολύ καλά δεν είχε την ίδια συνέχει στην πορεία.

Στις 17 και στις 18 Ιανουαρίου, ημέρα γιορτής του Αγίου Αθανασίου στη Θάσο τηρείται μια ισχυρή παράδοση και μαζί της ζωντανεύει ένας πολύ ιδιαίτερος και σημαντικός οικισμός του νησιού, το «Κάστρο», που είναι άρρηκτα συνδεμένος με την εξέλιξη της ιστορίας του τόπου. Ο Άγιος Αθανάσιος είναι ο πολιούχος της γειτονικής κωμόπολης των Λιμεναρίων και η μνήμη του εορτάζεται στην ομώνυμη εκκλησία που βρίσκεται στον οικισμό του Κάστρου.

Όπως κάθε χρόνο και φέτος, την παραμονή της εορτής, στις 17 Ιανουαρίου 2020, θα τελεσθεί Πανηγυρικός Εσπερινός με όλους τους κατοίκους και επισκέπτες, παρουσία του Δημάρχου Θάσου κ. Κυριακίδη Ελευθέριου.Την ιδια μερα θα ακολουθήσει και η κοπή της βασιλόπιτας του Δήμου Θάσου με οικοδεσπότη τον Πρόεδρο της Δημοτικής Κοινότητας Λιμεναρίων Αυγουστίνο Παπαντωνίου, τα μέλη του τοπικού Συμβουλίου αλλα και μέλη του Δημοτικού Συμβουλιού του Δήμου Θάσου.

Στις 18 Ιανουάριου θα τελεσθεί η Πανηγυρική Θεία Λειτουργία. Σύμφωνα με το έθιμο, όλοι οι κάτοικοι των Λιμεναρίων αλλά και πολλοί κάτοικοι των άλλων χωριών του νησιού, ανεβαίνουν στο Κάστρο την παραμονή του Αγίου Αθανασίου για τον Εσπερινό. Οι κάτοικοι μαζεύονται στα σπίτια και στο «αρχονταρίκι» και οι οικοδεσπότες κερνάνε τους επισκέπτες τους. Η κοσμοσυρροή είναι τόσο μεγάλη που συχνά παρατηρείται το αδιαχώρητο στα δρομάκια το ιστορικού χωριού. Αξίζει να αναφερθεί όσον αφορά την ιστορία της περιοχής ότι η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου ανακαινίστηκε το 1804, σε 40 μέρες και για την κατασκευή της βοήθησε όλο το χωριό και χρησιμοποιήθηκαν πέτρες από το τείχος του Κάστρου. Μάλιστα αναμεσά τους μπορεί ο επισκέπτης να διακρίνει τρεις πλάκες- επιγραφές που αναφέρονται ρητά στην οικογένεια των Γενοβέζων Gattelussi, οι οποίοι ήταν κυρίαρχοι του νησιού κατά τον 15ο αιώνα.

Ο ίδιος ο οικισμός έχει έναν ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα και η ιδιαίτερη ιστορία του προσέλκυε πάντα πολλούς μελετητές. Ο οικισμός του Κάστρου, βρίσκεται στο κέντρο του νησιού, σε υψόμετρο 500 μ. που είναι το ανώτερο για θασίτικο χωριό.Στα νοτιοανατολικά του υπάρχει φυσική οχυρή θέση, όπου σύμφωνα με επιγραφή, το 1403 Κωνσταντινοπολίτες έκτισαν κάστρο για να ελέγξουν τη νότια πλευρά του νησιού καθώς δεν διακρίνεται από τα πεδινά. Ο οικισμός αναφέρεται ως Νεόκαστρο για πρώτη φορά από τον Κυριάκο Αγκωνίτη που το 1444-5 περιηγήθηκε το νησί. Η επίσκεψη στον οικισμό αυτές τις εορταστικές ημέρες μπορεί να συνδυάσει το θρησκευτικό ενδιαφέρον με το ιστορικό-λαογραφικό και να αποτελέσει μια μοναδική εμπειρία καθώς ο ίδιος ο επισκέπτης, ‘ενσωματώνεται, σχεδόν αυτόματα, σ’ ένα φιλόξενο σύνολο ανθρώπων που κρατά ζωντανή και διαιωνίζει μια πολύ ενδιαφέρουσα και ιδιαίτερη παράδοση του νησιού.

Τον τίτλο της δασκάλας της χρονιάς του Διεθνούς Οργανισμού AKS κατέκτησε η Βίκυ Ξανθοπούλου, δασκάλα στο διθέσιο ολοήμερο νηπιαγωγείο της Ποταμιάς Θάσου, η οποία λίγο καιρό πριν είχε τιμηθεί και με το βραβείο «The Freedon Literacy Award» (Βραβείο ελευθερίας μέσω του γραμματισμού) από τον οργανισμό «Judith’s Reading Room», με έδρα την Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, που προωθεί τη φιλαναγνωσία.

Αυτή τη φορά, η δραστήρια Ελληνίδα νηπιαγωγός, η οποία συνδύασε το παιχνίδι με το βιβλίο κι έκανε την εκπαιδευτική διαδικασία …απόλαυση για τους λιλιπούτειους μαθητές της, μέσω της δράσης «Παίζουμε βιβλίο;», κατέκτησε το βραβείο διδασκαλίας «Excellence in Teaching – Teacher of the Year» (Αριστεία στη Διδασκαλία – Εκπαιδευτικός της χρονιάς). Η βράβευση γίνεται από τον οργανισμό AKS, ο οποίος βραβεύει εκπαιδευτικούς από κάθε γωνιά του πλανήτη, οι οποίοι έχουν να επιδείξουν ιδιαίτερες ικανότητες στη διδασκαλία διαφορετικών αντικειμένων κι έχουν συμβάλει, με τη διδασκαλία τους, στην πρόοδο της μαθητικής κοινότητας στην οποία απευθύνονται.

Ήδη, η κ. Ξανθοπούλου ετοιμάζει …βαλίτσες για τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα προκειμένου να παραλάβει το βραβείο της, σε ειδική τελετή που θα πραγματοποιηθεί στις 14 Δεκεμβρίου στο Ντουμπάι, και δηλώνει ενθουσιασμένη για τη νέα επιβράβευση της καινοτόμου μεθόδου διδασκαλίας που ακολουθεί.

Η νηπιαγωγός έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετά χρόνια την πρωτότυπη αυτή δράση με βιβλία -ένα ηλεκτρονικό περιοδικό αναγνωστικών εμψυχώσεων, που συνδυάζει βιωματικά το παιχνίδι με το βιβλίο- αναπτύσσοντας την κοινή αξία της πολυπολιτισμικότητας, αλλά και της αρμονικής συνύπαρξης μεταξύ των μαθητών της.

Όπως έλεγε στο Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων λίγο πριν από την πρώτη μεγάλη διεθνή της διάκριση, το «Freedon Literacy Award», ο τίτλος της δράσης κρύβει δυο λέξεις που η ίδια αγαπάει πολύ, το «παίζουμε» και το «βιβλίο» καθώς η ίδια πιστεύει βαθιά πως η διαδικασία της μάθησης στο σχολείο «περνά» μέσα από το παιχνίδι!

Το «Παίζουμε βιβλίο;» είναι ουσιαστικά ένα πρότζεκτ αναγνωστικών εμψυχώσεων, που σχετίζεται με την κοινωνική διάσταση της εκπαίδευσης, στο πλαίσιο της οποίας, η δασκάλα του διθέσιου νηπιαγωγείου στην Ποταμιά της Θάσου προσπαθεί να συνδέσει τις ανάγκες των μαθητών της με τη μαθησιακή διαδικασία και να συνδυάσει τις ανάγκες των μαθητών με ένα βιβλίο που ανταποκρίνεται σ’ αυτές- είτε οι ανάγκες είναι μαθησιακές, είτε κοινωνικές, είτε συναισθηματικές.

«Δημιουργούμε κάθε φορά ένα νέο πρότζεκτ που βασίζεται στις ιδέες των παιδιών κι αυτές τις ιδέες προσπαθώ να τις κάνω παιδαγωγική πράξη. Στο τέλος της χρονιάς συγκεντρώνουμε όλα τα πρότζεκτ και δημιουργούμε αυτό το ηλεκτρονικό περιοδικό, που ονομάζεται “Παίζουμε Βιβλίο;”», εξηγούσε λίγο καιρό πριν η δραστήρια νηπιαγωγός, η οποία μένει στη Θάσο, όχι από καταγωγή αλλά από επιλογή, όπως χαρακτηριστικά λέει!

Έλεγε ο μάστρο Παντελής με πολλή υπερηφάνεια: «Ήταν το μεγαλύτερο και μεγαλοπρεπέστερο ξύλινο σκάφος που πέρασε από τα χέρια μας. Για την κατασκευή του, μας χρειάστηκαν περίπου πέντε χρόνια, δηλαδή από το 1960 μέχρι το 1965 περίπου. Μάλιστα, για να προχωρήσουν γρήγορα οι εργασίες, καλέσαμε μαστόρους και από τη Θάσο. Από τους δικούς μας καραβομαραγκούς, δούλεψαν ο πατέρας μου ο μάστρο Μιχάλης, ο αδελφός μου ο Κώστας, ο Τάκης ο Τσαλόγλου, ο Σταύρος ο Τσουρούς και ο Νίκος ο Κάππας. Τα σχέδια τα εκπόνησα ο ίδιος, σύμφωνα με τις απαιτήσεις των πελατών και όπως φάνηκε στο τέλος ήταν πολύ πετυχημένα. Το πλοίο έδειξε κούκλα στη θάλασσα, έκατσε σωστά χωρίς ανεπιθύμητες κλίσεις και βέβαια το θαύμασε όλη η Καβαλιώτικη κοινωνία.  Εμάς όμως μας ένοιαξε, που πρωτίστως ικανοποίησε τους ανθρώπους που το παρήγγειλαν.  Το μήκος της καρίνας του ήταν αν θυμάμαι καλά 28 μέτρα, ενώ από επάνω άγγιζε τα 32 μέτρα. Ως ξυλεία χρησιμοποιήσαμε επιλεγμένη με πολύ προσοχή από τη Θάσο για το σκελετό. Τα ξύλα αυτά θυμάμαι, είχαν μεγάλο βάρος και μας κούρασαν πάρα πολύ και για το δούλεμά τους και για το στήσιμό τους στην κατάλληλη θέση. Για τις επιμέρους εργασίες στους χώρους ενδιαίτησης και στο κατάστρωμα, ο πελάτης μας έφερε δική του ξυλεία από την Αμερική και την Αφρική. Το πλοίο όταν ολοκληρώθηκε, ήταν ένα κόσμημα και αυτό ευχαρίστησε πολύ τους ιδιοκτήτες πελάτες μας. Μόνο που αυτοί μας στενοχώρησαν πάρα πολύ, γιατί στις πληρωμές τους ήταν δύσκολοι, παρ ότι δεν ήταν άνθρωποι ανυπόληπτοι. Απλώς εκείνη την εποχή τους έτυχαν φοβερές οικονομικές στενότητες. Πάντως, όπως αργότερα αντιληφθήκαμε, πίσω από το συγκεκριμένο κότερο, βρίσκονταν κάποιος επιφανής Ελληνοαμερικάνος ομογενής. Αυτός χρηματοδοτούσε τα πάντα και αυτός τελικά μας ξόφλησε, άσχετα αν δεν τον είδαμε ποτέ.

Ένας τέτοιος κολοσσός, όπως ήταν ευνόητο δεν ήταν εύκολο να πέσει γρήγορα και με ασφάλεια στη θάλασσα. Τότε ο εξοπλισμός ανελκύσεων και καθελκύσεων των σκαφών δεν ήταν ο σημερινός. Οι ιπποδυνάμεις που διαθέταμε ήταν σχετικά μικρές. Ζοριστήκαμε πολύ και βέβαια για το όλο εγχείρημα δούλεψε πολύς κόσμος. Ήταν μια γιορτή θυμάμαι για τον κόσμο που μας έβλεπε αλλά για μας ήταν ένα συνεχές άγχος και μια απερίγραπτη αγωνία.

Το Krystabelle έφερε δύο μηχανές πρόωσης και μία τρίτη για τις ηλεκτρικές του ανάγκες. Μηχανές, αξονικά, προπέλες και ότι άλλο χρειάστηκε από απόψεως μηχανολογικού εξοπλισμού, ήλθε απ ευθείας από τον Πειραιά. Εδώ τα δικά μας μηχανουργεία δεν πήραν ούτε ένα μεροκάματο!

Το ρίξιμο στη θάλασσα ήταν μια ανεπανάληπτη ατραξιόν για την πόλη. Ο κόσμος μαζεύτηκε από νωρίς στο καρνάγιο για να θαυμάσει το θέαμα. Τελικά όλα πήγαν καλά και το κότερο έπεσε στον γιαλό χωρίς προβλήματα.                       

 Για την ιστορία τέλος να σας αναφέρω, κατέληξε ο μάστρο Παντελής, πως η όλη κατασκευή στοίχησε περί το ένα εκατομμύριο δραχμές! Και βέβαια για να πάρετε μια αντίληψη της τάξης μεγέθους και αξίας εκείνων των χρημάτων, θα σας πω τούτο. Εκείνη την εποχή, κυκλοφορούσε το γνωστό πρωτοχρονιάτικο λαχείο ειδικής αντίληψης, σύμφωνα με το οποίο ο πρώτος τυχερός, κέρδιζε μια πενταόροφη πολυκατοικία αξίας ενός εκατομμυρίου δραχμών!!!»

Ο καταξιωμένος διεθνώς Καβαλιώτης ζωγράφος Γιώργος Κουκμάς, προσέγγισε με ιδιαίτερο σεβασμό την ιστορία κατασκευής του krystabell και αυτές τις μέρες ολοκλήρωσε ένα μεγαλειώδες έργο ζωγραφικής, το οποίο αναφέρεται στην καθέλκυση του συγκεκριμένου κότερου όπως την κατέγραψε ο φωτογραφικός φακός εκείνη την πανηγυρική ημέρα. Το έργο μιλάει στον θεατή και εντυπωσιάζει με την πιστότητα των λεπτομερειών του. Η ολοκλήρωσή του διήρκησε πολλούς μήνες αλλά το τελικό αποτέλεσμα δικαιώνει απόλυτα τον καλλιτέχνη.

Ιστορικά στοιχεία από την καταγραφή γεγονότων εκείνης της εποχής του Γιώργου Μυτιληνού, δημοσιευμένα σε παλαιότερο φύλλο του «Χ».

Η ΙΣΤΟΡΙΑ – Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ – ΟΙ ΕΞΑΓΩΓΕΣ

Επιμέλεια-έρευνα: Σπύρος Μ. Θεοδωράκης*

Πριν από 90 χρόνια ακριβώς, στις 3 Νοεμβρίου 1929, φτάνει στην Καβάλα με το καταδρομικό ΕΛΛΗ, για επίσημη επίσκεψη, ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Είχε επαφές με τοπικούς φορείς, εξάγγειλε μέτρα για την ανάπτυξη της πόλης και την επομένη, τοποθέτησε τον θεμέλιο λίθο για την έναρξη της κατασκευής του λιμανιού της Καβάλας. Ήταν ένα τεράστιο αναπτυξιακό έργο για την ευρύτερη περιοχή, ήταν μόλις δώδεκα μέρες μετά το κραχ του ΄29 στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, με τα απόνερα της κρίσης να μην έχουν περάσει ακόμη τον Ατλαντικό.

Στις αρχές του 20ου αι. η Καβάλα έχει το τρίτο λιμάνι της Χώρας σε εμπορική κίνηση και τη δυνατότητα εξαγωγής μεγάλων ποσοτήτων καπνού, που έφτανε στο 50% των συνολικών εξαγωγών. Δίκαια η πόλη έγινε παγκόσμια γνωστή ως η «Μέκκα του καπνού»

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΛΙΜΑΝΙΟΥ.

Ο όρμος που σχηματίζεται στις δυτικές ακτές της χερσονήσου της Παναγίας χρησιμοποιήθηκε ως λιμάνι από την αρχαιότητα. Κατά την περίοδο της αρχαίας Νεάπολης και της βυζαντινής Χριστούπολης, το μικρό λιμάνι αποτέλεσε πηγή πλούτου και μέσο επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο, ενώ κατά την οθωμανική περίοδο ήταν το διαμετακομιστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής. Η περίοδος της ακμής του ήρθε στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αι. όταν, από εδώ εξάγονταν τεράστιες ποσότητες επεξεργασμένου καπνού.

Το 1805 αναγνωρίσθηκε από την Πύλη ως διοικητής της Αιγύπτου ο Μεχμέτ Αλί Πασάς, ο οποίος γεννήθηκε στην Καβάλα, το έτος Εγίρας 1184 (αντιστοιχεί στα έτη 1770-1771). Λέγεται ότι τότε, ζήτησε από τον Σουλτάνο την άδεια να κάνει ένα μεγάλο δώρο στην γενέτειρά του και πρότεινε την κατασκευή του λιμανιού. Ωστόσο ο Σουλτάνος, φοβούμενος ότι ο ελλιμενισμός αιγυπτιακού στόλου στην Καβάλα θα έκρυβε κίνδυνους ακόμη και για την ασφάλεια της Κωνσταντινούπολης, δεν του έδωσε την άδεια.

Η Ιστορία δεν θα μπορέσει να δώσει μιαν απάντηση εάν πράγματι ο φόβος του ενός ήταν ο πονηρός σκοπός του άλλου, όμως η Καβάλα έχασε την ευκαιρία να αποκτήσει λιμάνι από τις αρχές του 18ου αι. Έτσι ο Μεχμέτ Αλί Πασάς, θέλοντας να ευεργετήσει την γενέθλια πόλη του, έκτισε το Ιμαρέτ, ένα θρησκευτικό, εκπαιδευτικό και φιλανθρωπικό ίδρυμα  (ιεροδιδασκαλείο και πτωχοκομείο) το όποιο εξόπλισε και με πλούσια βιβλιοθήκη.

Μέχρι σχεδόν τις αρχές του 1900 το λιμάνι ήταν ένας φυσικός όρμος, μ΄ ένα παχύ στρώμα άμμου. Στο ανατολικό μέρος, υπήρχε ένα μικρό καρνάγιο ενώ τα αβαθή νερά του λιμανιού μπορούσαν να προσεγγίσουν μόνο μικρά σκάφη. Τα μεγάλα πλοία αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και η επιβίβαση-αποβίβαση των επιβατών και η φόρτωση-εκφόρτωση των εμπορευμάτων γινόταν με βάρκες και με μαούνες από τις ξύλινες προβλήτες.

Η υπόθεση για την κατασκευή του λιμανιού ξεκίνησε το 1912. Ενώ η γαλλική εταιρία: “Αμπέλ Κουβρέ” έκανε την μελέτη, το θέμα του λιμανιού παρέμεινε σε εκκρεμότητα λόγω των Βαλκανικών πολέμων. Το 1920 το Λιμενικό Ταμείο Καβάλας επιδίωξε το χτίσιμο του λιμανιού. Έτσι, όλοι οι φόροι αυξήθηκαν προκειμένου να συγκεντρωθεί ένα ποσό για να ξεκινήσουν οι εργασίες Το 1922 ο Ιταλός N. Andruzzi έκανε μία πρώτη μελέτη, η οποία τελικά απορρίφτηκε. Ο Άγγελος Γκίνης, καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και λιμενολόγος, εκπονεί μια νέα μελέτη το 1924 και αποτελεί τη βάση για τα μεταγενέστερα λιμενικά έργα. Προβλέπονταν δύο μόλοι. Ο πρώτος (σημερινός) λιμενοβραχίονας, με μήκος 637 μέτρα, θα ξεκινούσε από την άκρη της χερσονήσου και θα συνέχιζε παράλληλα προς την στεριά, ενώ ο δεύτερος θα εκτεινόταν κάθετα προς τον πρώτο. Δυστυχώς δεν συγκεντρώθηκε το ποσό των 75 εκατομμυρίων δραχμών που χρειαζόταν για την κατασκευή. Έτσι αποφασίστηκε το χτίσιμο ενός «λιμενίσκου» που κόστισε 2,3 εκατομμύρια δραχμές και ολοκληρώθηκε σε ένα χρόνο, ενώ τη διετία 1924-25 επιχωματώθηκε ο χώρος μπροστά από το Λιμεναρχείο, μια έκταση 23 στρεμμάτων. Οικονομικά προβλήματα αλλά και αντιρρήσεις της γαλλικής εταιρείας ήταν δύο από τα πολλά και πολύπλοκα ζητήματα που δεν «άφηναν» την κατασκευή του λιμανιού να ολοκληρωθεί.

Επί πλέον, το 1926 άλλαξε ο τρόπος φορολογίας του καπνού που προοριζόταν για εξαγωγή, κάνοντας τα έσοδα του Λιμενικού Ταμείου να μειωθούν κατά πολύ και έτσι η αποπεράτωση όλων των λιμενικών υποδομών έμοιαζε αδύνατη. Τότε η Λιμενική Επιτροπή θεώρησε εφικτή την κατασκευή μόνο ενός μέρους του έργου. Έτσι κατασκευάστηκε όλος ο προσήνεμος μόλος, το κρηπίδωμα κι έγινε εκβάθυνση της λιμενολεκάνης. Τον Ιούλιο του 1928 το έργο ανέλαβε να κατασκευάσει η Ανώνυμη Εργολαβική Εταιρία Θαλασσίων και Υδραυλικών Έργων (ΕΡ-ΘΑ). Το Μάρτιο του ΄29 υπογράφτηκε η σύμβαση και στις 4 Νοέμβριου του ίδιου έτους ο Ελευθέριος Βενιζέλος τοποθετεί τον θεμέλιο λίθο για την έναρξη των εργασιών κατασκευής του έργου, ενώ συγχρόνως θα σχολιάσει: «Πρώτη φορά βλέπω πόλη να έχει στραμμένα τα νότα της προς την θάλασσα».

Μεγάλοι ογκόλιθοι, φυσικοί και τεχνητοί συγκεντρώνονται για την κατασκευή του λιμενοβραχίονα, αλλά, και πολλά προβλήματα. Ήταν οι καιρικές συνθήκες, οι απεργίες, οι τεχνικές δυσχέρειες και τα ατυχήματα οι αίτιες που επιβράδυναν την ολοκλήρωση του έργου. Το μεγαλύτερο μέρος κατασκευάστηκε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930, αλλά ο υπήνεμος μόλος επιμηκύνθηκε μετά τον β΄π.π.

Σταδιακά όμως άλλαζαν και τα δεδομένα στην φορτοεκφόρτωση των πλοίων. Σε τοπική εφημερίδα της εποχής διαβάζουμε χαρακτηριστικό άρθρο με τίτλο: «Η Συγχώνευσις εργατών κύτους-φορτηγίδων», στο όποιο αναφέρεται ότι: «Διά της υπ΄ αριθ. 56 και από 30/9/35 πράξεως της Επιτροπής ρυθμίσεως ενεκρίθη η συγχώνευσις των εργατών κύτους και φορτηγίδων εις μίαν κατηγορίαν εργατών πλωτών μέσων. Η ανωτέρω πράξις της επιτροπής απέρρευσεν εκ της συσκέψεως ήτις εγένετο την 4/8/35 είς το Νομαρχιακόν κατάστημα…… Κατά την σύσκεψιν διεπιστώθη η ανάγκη συγχωνεύσεως των 2 εργατικών κατηγοριών, φορτηγίδων και κύτους είς μίαν κατηγορίαν εργατών πλωτών μέσων ήν επέβαλλε η μεταλλαγή των συνθηκών μας συνεπεία των εκτελουμένων λιμενικών έργων καθ΄ ήν η μεταρρύθμισις διεξαγωγής των φορτοεκφορτώσεων καθίσταται αναπόφευκτος. Παραλλήλος όμως πρός τα ανωτέρω δεν ήτο άσχετος και ο καταμερισμός της εργασίας καί του εισοδήματος επί το δικαιότερον μεταξύ των εργατών φορτηγίδων και κύτους. Άπαντα ταύτα διεπιστώθησαν τόσον κατά την σύσκεψιν εν τη Νομαρχία, όσον και κατά την συνεδρίασιν της επιτροπής, δι΄ ο καί αι απόψεις απάντων των συνελθόντων συνεταυτίσθησαν και δι΄ ομοφώνου αποφάσεως υιοθετήθη η ιδέα της συγχωνεύσεως».

Γύρω στο 1960 επιχωματώθηκε όλος ο χώρος από το εσωτερικό λιμάνι μέχρι το πάρκο Φαλήρου. Στη μεγάλη επίπεδη έκταση της νέας παραλίας, βρήκε διέξοδο το πυκνοκατοικημένο κέντρο της πόλης.

Συμπληρώθηκαν 90 χρόνια από την επίσκεψη του Ελ. Βενιζέλου στην Καβάλα. (3/11/1929)

Μέχρι σχεδόν τις αρχές του 1900 το λιμάνι ήταν ένας φυσικός όρμος, μ΄ ένα παχύ στρώμα άμμου. Στα αβαθή νερά του λιμανιού μπορούσαν να προσεγγίσουν μόνο μικρά σκάφη.

Στις 26 Ιουνίου 1913 το τορπιλοβόλο «Δόξα», οδηγούμενο από πλωτάρχη Αντώνη Κριεζή, άριστο γνώστη της ναρκοθέτησης του διαύλου, προσορμίστηκε στην Καβάλα και απελευθέρωσε την πόλη.

Η ΑΚΤΟΠΛΟΙΙΚΗ ΣΥΝΔΕΣΗ

Σταδιακά, την περίοδο 1926-30, αυξάνει κι ακτοπλοϊκή σύνδεση με άλλα λιμάνια. Ανατρέχοντας στα αρχεία των ημερήσιων εφημερίδων “ΚΗΡΥΞ” και “Η ΠΡΩΙΝΗ” μαθαίνουμε ότι δραστηριοποιούνται  εδώ ξένες ναυτιλιακές εταιρείες με τακτικές αναχωρήσεις για λιμάνια Βορείου και Νοτίου Αμερικής, της βόρειας Αφρικής και της Ευρώπης όπως, η Αγγλική Ατμοπλοΐα Βασιλικού Ταχυδρομείου (Royal Mail Line R.M.S.P), η Societa Italiana di Servizi Marittini με το ταχύτατον θαλαμηγόν επιβατικόν α/π ΜΟΝΤΕΝΕΓΚΡΟ (4700 τον.), το υπό ολλανδικήν σημαίαν α/π ΦΛΟΡΑΠΑΡΚ (2500  τον.). Επίσης το Ναυτικό Γραφείο του Νικολάου Α. Μπουρνιά: «ειδοποιεί τους κ.κ. Μετανάστας ότι ανέλαβε το πρακτορείον του Βορειογερμανικού Λόϋδ και ότι διαθέτει ατμόπλοια δια Βόρειον και Νότιον Αμερικήν, με προσεχείς αναχωρήσεις: ο Κολοσσός «ΚΟΛΟΜΒΟΣ» (40000 τόννων) διά Νέαν Υόρκην και τα υπερωκεάνια “Στούτγκαρτ” και “Μπέρλιν”, “Σιέρα Κορντόβα” και “Μαδρίτ”».

Υπάρχουν επίσης τα πρακτορεία των: Δ. Ζαφειρίου στην πλατεία Δόξης, Υιών Κ. Φωτιάδη & Σια στην οδό Επαναστάσεως, Γ. Κουφαλιτάκη στην οδό Κουντουριώτη κι ακόμη του Κ. Κουκουσέλη και του Παρίση Ευαγγελινού τα οποία  πρακτορεύουν και ελληνικές εταιρείες όπως: η Θεσσαλική Ατμοπλοΐα Α.Ε. με το αφθάστου πολυτελείας και ταχύτατον α/π ΝΑΞΟΣ (2500 τον.), η Ατμοπλοΐα Σάμου [Υιών Δ. Ιγγλέση] με το ταχύπλουν θαλαμηγόν ΠΕΛΟΠΟΝΗΣΟΣ (1500 τον.) και το τελείως ανακαινισθέν α/π ΣΑΜΟΣ. Η Ελληνική Εταιρεία Θαλ. Επιχειρήσεων [εφοπλιστή Παληού] με το γνωστόν μεγαλοπρεπές α/π ΕΛΣΗ και το α/π ΠΗΝΕΙΟΣ κι η Ατμοπλοΐα Γιανουδάτου με το α/π ΖΑΚΥΝΘΟΣ που εκτελεί ένα εντυπωσιακό δρομολόγιο για: Θάσον, Αλεξανδρούπολιν, Σαμοθράκην, Λήμνον, Μήθυμναν, Μιτυλήνην, Πλωμάριον, Χίον, Μονεμβασίαν, Νεάπολιν, Γύθειον και Καλαμάς!

Επίσης η Ατμοπλοΐα Κων/νος Τόγιας με το θαλαμηγόν ΓΕΩΡΓΟΣ ΤΟΓΙΑΣ και η Ατμοπλοΐα Αφών Φουστάνου  με το α/π ΓΕΩΡΓΙΟΣ Φ. Τακτικές αναχωρήσεις κατευθείαν για Βόλος έχει και το α/π ΑΡΓΩ, που όμως ήταν απελπιστικά αργό αφού, το ταξίδι διαρκούσε 18 ώρες!

ΟΙ ΠΟΛΥΤΙΜΕΣ ΕΞΑΓΩΓΕΣ.

Η Καβάλα, λόγω της γειτνίασής της με περιοχές όπου καλλιεργείτο η εξαιρετική ποικιλία καπνού «Μπασμάς» και του λιμανιού της, στα μέσα του 19ου αι, είχε τη δυνατότητα εξυπηρέτησης μεγάλων φορτηγών πλοίων κι έτσι συγκεντρώνει την εμπορική εκμετάλλευση των καπνών της βαλκανικής. Βρίσκεται επίσης δίπλα στη περίφημη Εγνατία οδό, την βεβηματισμένη κατά μίλιον και καταστηλωμένη… κατά τον Στράβωνα, με τα περίφημα μιλιάρια της. [μιλιάρια= κυλινδρικές μαρμάρινες στήλες-οδόσημα, που έφεραν επιγραφή απόστασης (προέλευσης ή προορισμού) κατά μήκος της παλαιάς Εγνατίας]. Την περίοδο εκείνη ήταν μια πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όπου ζούσαν, Έλληνες, Οθωμανοί, Βούλγαροι, Εβραίοι. Η ανάπτυξη του καπνεμπορίου φέρνει εμπορικούς οίκους της Ευρώπης κι ακόμη προξενεία ευρωπαϊκών χωρών, για την παρακολούθηση της παραγωγής και την εξασφάλιση των καπνών για τις χώρες τους.

Από πότε ακριβώς έγινε η Καβάλα κέντρο εξαγωγής καπνού δεν μπορεί να καθοριστεί. Ίσως πριν από το 1850 με εξαγωγές λίγων ποσοτήτων από ορισμένους εξαγωγείς όπως: ο Οίκος Ν.Γ. και Ε.Γ. Γρηγοριάδη, και ο Μιχαήλ Βάρδας, των οποίων ο πατέρες αναφέρονται σαν καπνοεξαγωγείς. Η ανάπτυξη και η επέκταση της καπνοκαλλιέργειας, η φήμη της εξαιρετικής ποιότητας των ανατολικών καπνών κι η διεύρυνση των εξαγωγών, καθιστούν την Καβάλα πρώτο καπνικό εξαγωγικό κέντρο.

Στατιστικός πίνακας παραγωγής των ετών 1844-47 του εν Καβάλα Γάλλου Προξένου Μ. Κλερισσί αναφέρει ότι η Μέση Παραγωγή των ετών αυτών, για τις περιφέρειες Καβάλας, Χρυσούπολης, Πραβίου (Ελευθερούπολης), Δράμας και Ξάνθης φτάνει τις 3.234.000 οκάδες. (4.139.520 κιλά). Την ίδια περίοδο γίνονταν και εξαγωγές σιγαρέτων που κατασκευάζονταν στην Καβάλα. Ο πιο γνωστός έμπορος ήταν ο Α. Κούζης που έστελνε σιγαρέτα στις Ινδίες και τη Μάλτα, ενώ γινόταν εξαγωγή ψιλοκομμένου καπνού προς την Κωνσταντινούπολη.

Η κατάκτηση της ξένης αγοράς είχε κι ένα αντίστροφο αποτέλεσμα. Μεγάλοι εμπορικοί οίκοι του εξωτερικού, από το 1884 και μετά, έσπευσαν όχι απλώς να αγοράζουν, αλλά να εγκαθίστανται, να νοικιάζουν ή να κτίζουν καπνεργοστάσια ώστε να κάνουν την αγορά και επεξεργασία του καπνού. Μεγάλα φορτηγά πλοία κατέπλεαν στο λιμάνι για την φόρτωση των καπνών των αμερικανικών κι ευρωπαϊκών εταιριών. Ως πρώτη ξένη φίρμα που εγκαταστάθηκε το 1850 στη Καβάλα αναφέρεται η εταιρία των αδελφών Φρατέλλι Αλλατίνι, πολύ γνωστός εμπορικός οίκος της Θεσσαλονίκης, η όποια ασχολούνταν πιθανόν με το εμπόριο του καπνού πολύ πριν.

Από  έγγραφα (πίνακες) που υπάρχουν στο Μουσείο Καπνού Καβάλας και αποτελούν το αρχείο του Πανελληνίου Συνδέσμου Βιομηχανιών Μεταποίησης Καπνού (ο οποίος  προήλθε από την παλαιά Καπνεμπορική Ομοσπονδία της Ελλάδος), πληροφορούμαστε ότι τον μήνα Ιανουάριο του 1928, από την Καβάλα φορτώθηκαν για τα λιμάνια του εξωτερικού 3.618.229 κιλά καπνού, ήτοι το 52,4% της συνολικής εξαγωγής της Χώρας σε καπνά. Ακριβώς ένα χρόνο μετά (Ιαν. ΄29) το ποσοστό μειώθηκε μεν στο 46,8% αλλά φορτώθηκαν 4.272.764 κιλά  καθόσον οι συνολικές εξαγωγές καπνών αυξήθηκαν κατά 18,40%.

Η κρίση που ξέσπασε στην οικονομία της Αμερικής με το Κραχ του ΄29 της Γουόλ Στριτ, είχε επιπτώσεις και στην Ελλάδα και μεταξύ άλλων την εκδήλωση οξύτατης καπνικής κρίσης που διήρκησε μέχρι το 1932 περίπου. Στο λιμάνι σύνηθες ήταν το σκηνικό της συγκέντρωσης δεκάδων οικογενειών, που αδυνατούσαν να επιβιώσουν από τα καπνά και περίμεναν το πλοίο της γραμμής, για τη Θεσσαλονίκη και τον Πειραιά, όπου θ αναζητούσαν άλλη εργασία. Πάρα ταύτα το λιμάνι της Καβάλας κατείχε  την πρώτη θέση στην εξαγωγή καπνού, με 13.315 τον. (1931), με 11.826 τον. (1932) και  11.291 τον. (1933), ενώ ακολουθούσαν τα λιμάνια της Θεσσαλονίκης, του Βόλου, του Πειραιά και της Αλεξανδρούπολης.

Συγχρόνως τότε, ξεκίνησε η προσπάθεια να επιτευχτεί μικρότερο κόστος στην επεξεργασία του καπνού, οι καπνεμπορικές επιχειρήσεις αντικατέστησαν το σύστημα της επιμελημένης επεξεργασίας με την εφαρμογή του συστήματος της «τόγκας». Με το σύστημα αυτό απλούστευε η επεξεργασία, μειωνόταν το κόστος και αυξανόταν το ποσοστό πρόσληψης των γυναικών καπνεργατριών στην εργασία, με μικρότερα ασφαλώς ημερομίσθια από τους άνδρες.

Τότε είναι που θα ψηφιστεί ο Νομός 5817/7-10/1933 (Εφημερίδα της Κυβερνήσεως, τεύχος 1ο , αρθ. Φύλλου 301) «Περί απασχολήσεως αρρένων καπνεργατών εν τη επεξεργασία τόγκας» ο οποίος όριζε ότι: «…απαγορεύεται η χρησιμοποίηση αρρένων καπνεργατών κατά ποσοστό κατώτερο των 50% του όλου αριθμού του απασχολουμένου εργατικού προσωπικού, το δε ημερομίσθιο στη Αν. Μακεδονία και Θράκη δεν δύναται να είναι κατώτερο των 65 δρχ. για τους άνδρες και 35  δρχ. για τις γυναίκες, ενώ για τη λοιπή χώρα αντίστοιχα θα είναι 60 για τους άνδρες και 30 για τις γυναίκες. Οι παραβαίνοντες το άρθρο 1 του Νομού τιμωρούνται…»

(Σ.σ. Στο παρόν άρθρο, τα με έντονη γραφή (bold) αποτελούν αποσπάσματα από το βιβλίο: «Με φλος ρουαγιάλ» του Καβαλιώτη Γιάννη Γαϊτάνου)

[Τα προβλήματα με τον καπνό άρχισαν απ΄ το 1933. Το κέρδος των καπνέμπορων δεν ήταν αυτό που γούσταραν. Σοφίζονται την τόγκα έχοντας κατά νου να προχωρήσουν στ΄ αρμεχτά και να χτυπήσουν την εργατιά. Η τόγκα, αγόρι μου, ήταν σφόδρα λουφές γι΄ αυτούς… η επεξεργασία του καπνού γίνεται παστρικά και στο πιτς-φιτίλι. Η ποιότητα του καπνού παίζει ρόλο…. Για να καταλάβεις, τα χωρίζουν πάλι τα φύλλα, αλλά μετά δεν τα αρμαθιάζουν σε δέματα κατά μέγεθος, αλλά τα τσαλακώνουν στα πατητήρια κι ύστερα τα βάζουν σε δέματα. Το βασικό όμως είναι ότι η τόγκα γίνεται από γυναίκες, που πληρώνονται λιγότερο απ΄ τους άνδρες, κι αυτούς βρίσκουν ευκαιρία και τους σχολάνε…].

Μέχρι το 1940 η Ελλάδα διατηρούσε την πρώτη θέση στην παράγωγη και εξαγωγή καπνών σε όλες τις Ευρωπαϊκές και Ανατολικές χώρες. Το Φεβρουάριο μόνο του 1940 φορτώνονται από την Καβάλα 1.511 τόνοι καπνού αξίας 219.860.993 δρχ με μέση τιμή 145,50 δρχ. Η τιμή αυτή ήταν κατά 45% μεγαλύτερη από την αμέσως προηγούμενη.

Ο β΄π.π. και η ταραχώδης μετακατοχική περίοδος θα φέρουν νέα καπνική κρίση που πλήττει την Καβάλα. Μένουν αδιάθετα τεράστια αποθέματα καπνού στις αποθήκες που φτάνουν τους 62.479 τόνους.

[Με το τέλος  της μεγάλης περιπέτειας του εμφύλιου οι καπνεργάτες ζητούν τιμαριθμικό μεροκάματο κι επιδόματα ανεργίας. Οι καπνέμποροι σε απάντηση προσπαθούν να βγάλουν απ΄ τη μέση την κατοχύρωση του καπνεργατικού επαγγέλματος χρησιμοποιώντας αποκλειστικά γυναίκες. Η Βουλή των Ελλήνων το Μάρτη του 1953 ψηφίζει την άρση της κατοχύρωσης του επαγγέλματος και σχεδόν όλοι οι άντρες πετιούνται στο δρόμο…].

Η εμπορική κίνηση στο λιμάνι της Καβάλας θα μειωθεί δραματικά, καθόσον το καπνεμπόριο περνά σε περίοδο ύφεσης μετά το 1950 και με την διάδοση της ποικιλίας καπνού «Βιρτζίνια», που συνδέεται με την είσοδο των πολυεθνικών εταιρειών και κεφαλαίων.

[Η διείσδυσις του αμερικάνικου καπνού τύπου «Βιρτζίνια» εις την Ευρώπην, του οποίου τον οργανωμένον, τον αμείλικτον, τον άνισον συναγωνισμόν αντιμετωπίζει τώρα ο ελληνικός καπνός, δεν υπήρξε αποτέλεσμα κανονικών συνθηκών…. Το πρόβλημα είναι ότι τώρα πουλάμε από 2,54 δολάρια το χιλιόγραμμο σε 1,80 δολάρια….  Έπειτα το ποσοστό πρόσμειξης με τα δικά μας καπνά, που ήταν προπολεμικά για κάθε τσιγάρο 11%, τώρα έχει πάει στο 1%. Και δεν ήταν σωστό να δεχτούμε το ρόλο των αποκλειστικών προμηθευτών  για τις ξένες εταιρείες, την “Irvin Morris ihc”, την “Γκλην Αμέρικαν Τομπάκο”, την γερμανική “Έρμπαχ” και το “Γαλλικό Μονοπώλιο Καπνού”…. Έτσι μας βάλαμε στο μαγκανοπήγαδο και δεν το πήραμε χαμπάρι αφού γλυκαθήκαμε φυσικά…].

Ακόμη και σήμερα οι δέστρες στο λιμάνι της Καβάλας έχουν την ένδειξη ΕΡ-ΘΑ. Πρόκειται για την “Ανώνυμη Εργολαβική Εταιρία Θαλασσίων και Υδραυλικών Έργων” η οποία ανέλαβε την κατασκευή και στις 4 Νοέμβριου 1929 ο Ελευθέριος Βενιζέλος τοποθέτησε τον θεμέλιο λίθο για την έναρξη των εργασιών.

Τα μεγάλα πλοία αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και η φόρτωση των καπνών γινόταν με μαούνες από τις ξύλινες προβλήτες.

Τα μεγάλα πλοία αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και η φόρτωση των καπνών γινόταν με μαούνες από τις ξύλινες προβλήτες.

Τα μεγάλα πλοία αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και η φόρτωση των καπνών γινόταν με μαούνες από τις ξύλινες προβλήτες.

«Διά της υπ΄ αριθ. 56 και από 30/9/35 πράξεως της Επιτροπής Ρυθμίσεως ενεκρίθη η συγχώνευσις των εργατών κύτους και φορτηγίδων εις μίαν κατηγορίαν εργατών πλωτών μέσων».

Φόρτωση καπνού εσοδείας 1948 στο s/s EXEMBLAR της American Export Line. [Καβάλα 7/4/1950]

Τα μεγάλα πλοία αγκυροβολούσαν στα ανοιχτά και η φόρτωση των καπνών γινόταν με μαούνες από τις ξύλινες προβλήτες.

ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ

Ο «χρυσός αιώνας» της Καβάλας αρχίζει το δεύτερο μισό του 19ου αι, όταν η καλλιέργεια του καπνού και η ανάπτυξη του λιμανιού της για τη μεταφορά των καπνών στο εξωτερικό, δημιουργούν μια σημαντική γεωργική, εμπορική, βιοτεχνική δραστηριότητα. Παράλληλα η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα σηματοδοτείται από τη λειτουργία τραπεζικών καταστημάτων, προξενείων ευρωπαϊκών χωρών, κυκλοφορία καθημερινού τοπικού τύπου.

Η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη προκαλεί συνταρακτικές αλλαγές στην κοινωνία της Καβάλας, δημιουργώντας μια κοσμοπολίτικη αστική τάξη που συναλλάσσεται εμπορικά με την Ευρώπη. Τότε ήταν διάχυτη η αγωνία κι η οδύνη των καπνέμπορων που ενσωματώθηκαν στη διεθνή καπιταλιστική αγορά, μέσα από μια άνιση εμπορευματική σχέση με τους ξένους. Ωστόσο στην ξακουστή καπνούπολη τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι. υπάρχει ένας θύλακας μιας αστικής τάξης πολύ ανεπτυγμένης, σε σχέση με την υπόλοιπη Ελλάδα. Οι καπνέμποροι ήταν οι πρώτοι αστοί στον ελλαδικό χώρο,  πολύ πριν τους υπόλοιπους Έλληνες. Περνούν το ελεύθερο χρόνο τους μεταξύ Δημοτικού κήπου και Ναυτικού Ομίλου και παρακολουθούν παρελάσεις κάθε τόσο. Πηγαίνουν στο σινέ «Τιτάνια» αλλά και στο υπαίθριο σινεμά «Ροδόπη» όπου όταν προβλήθηκε η σπουδαία ταινία: “Το μεροκάματο του τρόμου” του Ανρύ-Ζωρζ Κλουζό με τον Υβ Μοντάν, ο τίτλος και μόνο δημιούργησε αναπόφευκτους συνειρμούς. Ακόμη συνωστίζονται οικογενειακώς στα ζαχαροπλαστεία «Άριστον» και στο «Κεντρικόν» όπου απολαμβάνουν το παγωτό τους και τη σαν χάδι φωνή του Χάρυ Μπελαφόντε, να τραγουδάει για ένα νησί, στο «Oh island in the sun», χωρίς βέβαια ο ίδιος να έχει γνωρίσει την πανέμορφη Θάσο.

Οι αστοί πηγαίνουν επίσης για μπάνιο στο «Μπάτη», ενώ οργανώνουν αγώνες αλλά και χοροεσπερίδες στο «Τένις Κλαμπ», όπως ο χορός της «Φιλοπτώχου Αδελφότητος Κυριών Καβάλας», για την ενίσχυση των πτωχών και αναξιοπαθούντων της πόλης. Αλλά τότε, ο σατυρικός λαϊκός ποιητής της Καβάλας Ανδρίκος Βέττας, καπνεργάτης το επάγγελμα, δεν θα χάσει την ευκαιρία και θα απαγγείλει το δικό του δίστιχο: Η Φτώχεια για την Αρχοντιά ολοχρονίς δουλεύει, κ΄ η Αρχοντιά για χάρη της μία βραδιά χορεύει….

Από την άλλη, η συσσώρευση εργατικού πληθυσμού από την ύπαιθρο και μετά την απελευθέρωση από την Τουρκία και Βουλγαρία, διαμορφώνει ένα πολυπολιτισμικό ρωμαλέο συνδικαλιστικό κίνημα που διαχέεται σ΄ ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Παράλληλα μέσα από τα γεγονότα της εποχής διαμορφώνονται τα κοινωνικά και πολιτικά ρεύματα που συνόδευαν την άνθηση ενός καπνεργατικού προλεταριάτου και την επίδραση των αριστερών ιδεών σε όλα τα κοινωνικά στρώματα της πόλης.

Έχουν προηγηθεί στη Καβάλα, το 1879 η πρώτη γνωστή καπνεργατική απεργία στα βαλκάνια επί Οθωμανικής αυτοκρατορίας, στην οποία συμμετείχαν 3.000 καπνεργάτες ανεξαρτήτως θρησκεύματος και εθνικότητας. Το 1896 οι εργάτες εξεγείρονται πάλι διεκδικώντας αύξηση του μισθού τους και ευνοϊκότερες συνθήκες εργασίας. Η εξέγερση ονομάστηκε «Εkmek Kabjazi». (καυγάς για το ψωμί). Το 1902 ιδρύθηκε το «Σωματείον των Καπνεργατών – Η Εγκράτεια» το όποιο δεν υπήρξε ένα απλό καπνεργατικό σωματείο αλλά και μια καθαρά πατριωτική οργάνωση με συμμέτοχη στο Μακεδονικό αγώνα, ενώ λίγο αργότερα (1908) ιδρύεται το μεγαλύτερο εργατικό σωματείο στα βαλκάνια με την επωνυμία: «Ευδαιμονία».

Από την έλευση των προσφύγων του 1922 μέχρι και την επιβολή της δικτατορίας του Μεταξά, στη Καβάλα δημιουργείται ένα στιβαρό και δυναμικό εργατικό κίνημα που αποκορύφωσή του αποτελεί η εκλογή, στις 11 Φεβρουαρίου 1934, του Μήτσου Παρτσαλίδη ως πρώτου κομμουνιστή δήμαρχου με τον συνδυασμό: Ενιαίο Μέτωπο Εργατών – Αγροτών και με 50,3% ποσοστό. Όλοι δε οι υποψήφιου δημοτικοί σύμβουλοι ήταν καπνεργάτες, εργάτες, οικοδόμοι κλπ. Ωστόσο η κυβέρνηση της 4ης Αυγούστου θα περιορίσει λαϊκές ελευθερίες και διεκδικήσεις.

ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΣΗΜΕΡΑ.

Από το 2013 με ενέργειες της εφημερίδας ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΟ και την υποστήριξη τοπικών φορέων και της Εκκλησίας, το κεντρικό λιμάνι της Καβάλας φέρει την ονομασία: «Απόστολος Παύλος». Εξυπηρετεί την επιβατική κίνηση από και προς την Θάσο, Λήμνο, Μυτιλήνη, Αγ. Ευστράτιο, Λαύριο και Πειραιά. Εξυπηρετεί επίσης τον τουρισμό, τον αλιευτικό στόλο και το ναυταθλητισμό, ενώ τα τελευταία χρόνια σημειώνονται αξιόλογες προσπάθειες ώστε να αποτελέσει κάποια στιγμή την κύρια πύλη της Βαλκανικής στη Μεσόγειο. Επιπρόσθετα, ειδικές μελέτες που εκπονήθηκαν από το 1966, κατέληξαν στην πρόταση για κατασκευή ενός νέου σύγχρονου εμπορικού λιμανιού στην Νέα Καρβάλη. Οι εργασίες κατασκευής του εμπορικού λιμένα «Φίλιππος Β’» ξεκίνησαν το 1990. Σήμερα είναι σε λειτουργία, με πλάνο ολοκλήρωσης των έργων επέκτασής του και όραμα να αποτελέσει κύρια πύλη προς τα ανατολικά Βαλκάνια, με έμφαση στην παροχή υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας ενώ, έχει άμεση σύνδεση στην Εγνατία Οδό που αποτελεί τμήμα των διευρωπαϊκών οδικών δικτύων. Το γεγονός ότι επιβατικό και εμπορικό λιμάνι είναι ξεχωριστά, αποτελεί μια «πολυτέλεια» για την Καβάλα με τεράστιο θετικό αναπτυξιακό πρόσημο και είναι κάτι που ελάχιστες πόλεις στον ελλαδικό χώρο διαθέτουν. Είναι δε σύνηθες σήμερα, όπου γίνονται προσπάθειες για κατασκευή ξεχωριστού εμπορικού λιμένα, να σκοντάφτουν στις αγκυλώσεις των τοπικών κοινωνιών και σε ιδιοτελή συμφέροντα.

Βιβλιογραφικές αναφορές.

– Αξιώτης Δ. (2004). Μοιρασμένα Χιλιόμετρα. χ.τ. Εκδόσεις Κέδρος.

– Γαϊτάνος Γ. (1987). Με Φλος Ρουαγιάλ. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

– Ιωαννίδης Β.Ι. (1998). Το Καπνικό στην Καβάλα. χ.τ. Εκδόσεις Δημοτικό Μουσείο Καβάλας/Τμήμα Ιστορικού Αρχείου.

– Δημοτική Βιβλιοθήκη Καβάλας «Βασίλης Βασιλικός»/Αρχείο Εφημερίδων.

– Μουσείο Καπνού Καβάλας /Φωτογραφικό αρχείο.

– Η Καβάλα του καπνού. (2014, Ιουλ. 7). Ανακτήθηκε από http://www.kavalareghistory.weebly.com

*Ο Σπύρος Μ. Θεοδωράκης είναι πρώην τραπεζικός. Είναι συγγραφέας, ραδιοφωνικός παραγωγός στην Αθήνα και αρθρογραφεί στην εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα και στο nautilia.gr. Είναι μέλος της Παγκρήτιας Δημοσιογραφικής Ένωσης  Μ.Μ.Ε.

ΕΠΤΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΑΞΙΔΕΥΟΥΝ ΣΤΟΝ ΙΔΙΟ ΤΟΠΟ, ΣΕ ΑΛΛΟ ΧΡΟΝΟ

Στην μικρή κοινωνία της Καβάλας κάθε έκθεση έργων της Λίας Καραμανλή αποτελεί είδηση, πρόκληση, εμπειρία, κυρίως όμως πάθος και έμπνευση. Οπότε και η τελευταία προσωπική δουλειά της γρήγορα διαδόθηκε μεταξύ φίλων και πιστών θαυμαστών της ζωγραφικής τέχνης της. Αυτή τη φορά η έμπνευση της Λίας προήλθε κυριολεκτικά μέσα από τα σκουπίδια και πιο συγκεκριμένα από τα αποτσίγαρα. Ακόμα πιο συγκεκριμένα από τα φίλτρα των αποτσίγαρων που κατά χιλιάδες βρίσκονται σκορπισμένα σε κάθε γωνιά του φυσικού και οικιστικού περιβάλλοντος της πατρίδας μας.

Η έμπνευση της Καβαλιώτισσας ζωγράφου δέθηκε με την αγάπη της για τον πλούσιο και πολυσήμαντο αρχαιοελληνικό πολιτισμό της Ελλάδας. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό, γεμάτο μηνύματα και συμβολισμούς, καθώς επέλεξε να σκιαγραφήσει το παρελθόν με τη γλώσσα του σήμερα, δηλαδή τα… αποτσίγαρα, που πήραν τη θέση των… πινέλων!

Επτά ζωγραφικοί πίνακες, εμπνευσμένοι από την αρχαία Ελλάδα και σχεδιασμένοι από τα… αποτσίγαρα που χάρη στην εφευρετικότητα, το ταλέντο και το πάθος της Λίας Καραμανλή αποδόθηκαν μοναδικά, κερδίζοντας τις καλύτερες εντυπώσεις αλλά και το θαυμασμό του κόσμου που έσπευσε να δει από κοντά την έκθεση των έργων της στην παλιά πόλη της Καβάλας.

Μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ η  ταλαντούχα Καβαλιώτισσα ζωγράφος επισημαίνει ότι όλα ξεκίνησαν από μια φιλική κουβέντα περί τέχνης και σκουπιδιών, για να καταλήξει, λίγες μέρες αργότερα, να συμμετέχει σ’ έναν εθελοντικό καθαρισμό μιας παραλίας της Καβάλας. «Αποφάσισα να πάω», θυμάται, «και με την ευκαιρία να μαζέψω μερικά υλικά που θα μου ήταν χρήσιμα στη δουλειά μου. Το αυτοκίνητό μου όμως χάλασε και έφτασα καθυστερημένη την ώρα που μόλις είχαν τελειώσει. «Τι καλό μου φέρνετε;» ρώτησα στους υπόλοιπους φίλους κι αυτοί μου απάντησαν ότι η παραλία δεν είχε και πολλά σκουπίδια, ήταν όμως γεμάτη από εκατοντάδες, μπορεί και χιλιάδες αποτσίγαρα (γόπες)».

«Τότε το μυαλό μου γυρίζει και κλειδώνει», σημειώνει η Λία και συνεχίζει, «μνήμες ανασύρονται. Οι συνειρμοί που γίνονται μέσα μου με ωθούν δημιουργικά να αποτυπώσω όσα σκέφτομαι και αισθάνομαι. Αναρωτιέμαι λοιπόν: Τι συμβαίνει στον ίδιο τόπο, αλλά σε άλλο χρόνο στα σπουδαία που κληρονομήσαμε; Πριν από χρόνια σ’ ένα άγνωστο ακόμα αρχαιολογικό χώρο με τον τουριστικό οδηγό στο χέρι, ψάχναμε μάταια για πολύ ώρα ένα υπέροχο ψηφιδωτό δάπεδο. Τελικά, όταν το βρήκαμε, διαπιστώσαμε ότι ήταν μπροστά μας αλλά δεν το βλέπαμε. Γιατί; Ο χώρος ήταν γεμάτος σκουπίδια. Το ψηφιδωτό διακρινόταν με δυσκολία, σκεπασμένο από νάιλον συσκευασίες και άδεια μπουκάλια νερού. Στη χώρα της Αρετής, του Καλόν Καγαθόν, της Αρτιότητας, του Φωτός και της Δημοκρατίας, στη χώρα που πότισε με το πνεύμα της όλο τον κόσμο, που γεννά θαυμασμό, που έχουμε φτάσει εμείς που θέλουμε να λεγόμαστε απόγονοί τους;».

Τα αποτσίγαρα, προϊόντα του σημερινού πολιτισμού

Αυτές οι σκέψεις, όπως η ίδια σημειώνει, την πολιορκούσαν για μέρες πολλές μέχρι να βρουν μια δημιουργική έκφραση στα έργα που εμπνεύστηκε να κάνει. «Η συνέχεια έμοιαζε για μένα ως φυσική αντίδραση», τονίζει, «οι πίνακες ζωγραφίστηκαν όχι με πινέλα, αλλά αποκλειστικά με γόπες από τις παραλίες της υπέροχης αυτής χώρας που έχω την τύχη να ζω. Αυτές τις γόπες, σαν προϊόντα του σημερινού πολιτισμού, χρησιμοποίησα  για να ζωγραφίσω με μια άλλη εικαστική ματιά, προσεγγίζοντας με σεβασμό τις απαράμιλλες δημιουργίες εκείνων των πραγματικά ελεύθερων πνευματικά ανθρώπων, που κάποτε έζησαν σ’ αυτόν τον λουσμένο από το φως ευλογημένο τόπο».

Όπως η ίδια αποκαλύπτει η τεχνική που επέλεξε ήταν εντελώς καινούργια και πρωτόγνωρη. Χρειάστηκε να πειραματιστεί αρκετά ώστε να έχει το ιδανικό χρωματικό και εικαστικό αποτέλεσμα που επιθυμούσε. Ακόμα και ο χώρος που επέλεξε να εκθέσει αυτά τα ιδιαίτερα ζωγραφικά έργα δεν είναι τυχαίος. Το Χαλίλ Μπέη τζαμί (ή αλλιώς Παλιά Μουσική για τους ντόπιους) με το γυάλινο πάτωμα όπου φαίνονται τα ερείπια ενός πρωτοχριστιανικού λατρευτικού κτίσματος της περίκλειστης παλιάς πόλης της Καβάλας στη χερσόνησο της Παναγίας.

Επτά έργα. Επτά στιγμές. Αποτυπώνουν την ιστορία της πατρίδας μας. Στον ίδιο τόπο. Σε άλλο χρόνο. Αλέξανδρος ο Άνθρωπος (Μέγας Αλέξανδρος). Αιώνιο Κάλλος (Αφροδίτη της Μήλου). Αρμονία (θεά Αθηνά). Ευφυΐας Άγγελος (Ερμής του Πραξιτέλη). Ορμή της Νύχτας (άλογο από το αέτωμα του Παρθενώνα). Ο Θεός και ο Άλλος (θεός Απόλλωνα). Αήττητος Νίκη (Νίκη της Σαμοθράκης).

Επτά ζωγραφικοί πίνακες από λάδι πάνω σε μουσαμά, με ιδιαίτερα χρώματα και τεχνοτροπία. Φανερώνουν την καλλιτεχνική δεινότητα μιας γυναίκας που μεγάλωσε έχοντας δίπλα της τον πατέρα της, Δημήτριο Καραμανλή, που παρά τα 80 χρόνια του συνεχίζει με πίστη και συνέπεια να υπηρετεί την τέχνη που αγάπησε. Συνεχίζει να ζωγραφίζει και να δημιουργεί αποτελώντας ένα σημαντικό κεφάλαιο για την τοπική κοινωνία της Καβάλας.

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, παραμονές της εθνικής επετείου του ΟΧΙ, οι μνήμες γυρνάμε στο παρελθόν. Οι σκέψεις επιστρέφουν σε πρόσωπα αγαπημένα που χάθηκαν στα πεδία των μαχών. Υποχρέωση όσων έμειναν πίσω να διατηρήσουν ζωντανή τη μνήμη εκείνων που έδωσαν το αίμα τους για κάτι υψηλό, για αρχές, ιδανικά και δίκαια. Για την Πατρίδα. Για την Ελευθερία.

Κάθε χρόνο, τέτοια μέρα, εκείνο το δάφνινο στεφάνη που κατατίθεται πάντα τελευταίο στην μαρμάρινη προτομή του και γράφει επάνω «οικογένεια» φανερώνει ότι ακόμα και σήμερα, 78 χρόνια μετά, 78 χρόνια μετά τον ηρωικό θάνατό του στα βουνά της Ηπείρου, η οικογένεια, οι απόγονοί του τον θυμούνται, τον τιμούν, τον σέβονται. Μαζί με την οικογένειά του σύσσωμες οι τοπικές αρχές και οι πολίτες της πόλης όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και ανδρώθηκε.

Ο υπολοχαγός Κρίτωνας Κονσουλίδης, δεν ξεχάστηκε ούτε φέτος. Πως θα μπορούσε άλλωστε. Η μαρμάρινη προτομή του στο μέσον μιας μικρής πλατείας που φέρει το όνομά του στο κέντρο της πόλης, θυμίζει σε όλους τον ηρωισμό του. Μια προτομή που δε βεβηλώθηκε ποτέ, ούτε λερώθηκε, που αναπαριστά ένα νέο άνθρωπο, μάλλον χαμογελαστό, το όνομα του οποίου έγινε συνώνυμο ηρωισμού, υποχρέωσης, ευθύνης και πίστης προς την πατρίδα.

Ο Κρίτωνας Κονσουλίδης έκανε απλός το καθήκον του. Το καθήκον που του αναλογούσε ως νέου αξιωματικού του Ελληνικού Στρατού που κλήθηκε να πολεμήσει στην πρώτη γραμμή του μετώπου όταν κηρύχτηκε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Έτσι, έγραψε τη δική του μικρή ιστορία, στη μεγαλειώδη ιστορία του έπους του 1940.

Όλοι ήταν παρόντες, για μια ακόμη χρονιά, στην καθιερωμένη λιτή και συνάμα συγκινητική εκδήλωση που διοργάνωσε το πρωί της Παρασκευής ο Δήμος Καβάλας και το Παράρτημα Καβάλας της Ένωσης Αποστράτων Αξιωματικών Στρατού για να τιμήσουν τη μνήμη του με την κατάθεση στεφάνου στην προτομή του και την τέλεση επιμνημόσυνης δέησης.

«Όρθιος και ατάραχος αψηφών το τρομερόν εχάρικον πυρ, εβάδιζε προς το καθήκον»

Το Χειμώνα του 1941 ο Κρίτων Κονσουλίδης  πολεμά στα βουνά της Ηπείρου. Είναι στο 90ο Σύνταγμα Πεζικού στο 3ο Τάγμα. Δευτεροετής Εύελπις αυτός και το Τάγμα του αντιμετωπίζουν την περίφημη Μεραρχία των «Λύκων» της Τοσκάνης του Ιταλικού Στρατού. Οι Έλληνες πολεμούν με αυτοθυσία και αυταπάρνηση, οι Ιταλοί υποχωρούν. Το Πυροβολικό τους προσπαθεί να τους καλύψει.

Την  17η Ιανουαρίου 1941 και ώρα 8η πρωινή, ένα θραύσμα πυροβόλου όπλου τραυματίζει τον Κρίτωνα Κονσουλίδη. «Όρθιος και ατάραχος αψηφών το τρομερόν εχάρικον πυρ, εβάδιζε προς το καθήκον, ότε έτερον εχθρικόν βλήμα εκράγεν εις ολίγην απόστασιν τον ετραυμάτισε εις δεξιάν ωμοπλάτην…». Έτσι περιγράφει ο διοικητής του Τάγματος τον τραυματισμό του Καβαλιώτη Ανθυπολοχαγού σε επιστολή πού έστειλε μετά θάνατο στον πατέρα του, γιατρό Ιωάννη Κονσουλίδη στην Καβάλα.

Ο Καβαλιώτης ήρωας μεταφέρθηκε αρχικά στο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων και στη συνέχεια σε αυτό της Καβάλας όπου και απεβίωσε λόγω της σοβαρότητας των τραυμάτων του. Ο τραγικός πατέρας με επιστολή του ενημερώνει τον διοικητή του Τάγματος για τον θάνατο του παιδιού του.

Στις 21 Φεβρουαρίου 1941 ο διοικητής γράφει στον πατέρα του Κονσουλίδη «αφού όμως επέπρωτο δια της θυσίας του να συμβάλει και αυτός μαζί με τόσους άλλους εις την δημιουργίαν του λαμπρού Εθνικού Οικοδομήματος του μέλλοντος, άς παρηγορήθώμεν (διότι και δι ημάς η λύπην δια την απώλειαν του υπήρξε μεγάλην) διότι η θυσία του δεν υπήρξε μάταια θα αναφέρηται δε και εις μίαν από τας λαμπροτέρας σελίδας της νεώτερης πολεμικής ιστορίας…».

Ο Κρίτων Κονσουλίδης γεννήθηκε το 1920 στην Καβάλα και στις 5 Νοεμβρίου 1938 κατετάγη στην Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Ήταν ο πρώτος Καβαλιώτης που εισήχθη στην Σχολή από της ιδρύσεως της, το 1828. Στις 29 Οκτωβρίου 1940 λόγω του πολέμου και σύμφωνα με τον κανονισμό της σχολής προήχθη σε Ανθυπολοχαγό και εστάλη σε μονάδα του μετώπου. Το 1945 με Βασιλικό Διάταγμα προήχθη, μετά θάνατον, στο βαθμό του Υπολοχαγού και τιμήθηκε με το Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας.

Ο Δήμος Καβάλας στις 4 Φεβρουαρίου 1973 τοποθέτησε την προτομή του σε μια μικρή κεντρική πλατεία. Το 2000 αυτή η μικρή πλατεία πήρε το όνομά του. Η σορός του αρχικά ετάφη στο δημοτικό νεκροταφείο Ιωαννίνων και στη συνέχεια τα οστά του μεταφέρθηκαν στο μαυσωλείο «των πεσόντων εν πολέμω αξιωματικών» που βρίσκεται στην είσοδο του Α’ Νεκροταφείου Αθηνών.

Κάθε φορά που έρχεται η 21^η Οκτωβρίου τον θυμόμαστε, τον μακαρίζομε και τον παρακαλούμε.

Ούτε καν κατάλαβα πως τον έκανα φίλο μου, μακάρι να με θεωρεί και αυτός το ίδιο. Όλοι να τον κάνουμε φίλο μας γιατί από αυτές τις φιλίες κερδίζουμε πολλά.

Γράφει ο Δρ. Κωνσταντίνος Βαρδάκας

Ας ξεκινήσουμε να ομιλούμε για αυτόν…

Στα μαύρα χρόνια της τουρκοκρατίας το 1526 ένα ορφανό από πατέρα συλλαμβάνεται από τους τούρκους και φυλακίζεται για να πιεστεί ώστε να εξισλαμιστεί.

Από τα κάγκελα της φυλακής στην χερσόνησο της Παναγίας βλέπει το λιμανάκι όπου αποβιβάστηκε πριν χρόνια για πρώτη φορά σε ακτογραμμή της Μακεδονίας ο ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ των Εθνών Παύλος. Φέρνει στο νου του  τα παιχνίδια με τους φίλους του στα σοκάκια του κάστρου της ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ αλλά και τις προσπάθειες που κάνουν οι Οθωμανοί κατακτητές εκείνες τις μέρες να εξισλαμίσουν το όνομα της ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ σε Καβάλα.

Εκεί μόνο του που είναι, κλαίει ,αλλά όχι για πολύ. Ξαφνικά λαμπρό φως γεμίζει την φυλακή και εμφανίζεται ενώπιον του  η Υπεραγία Θεοτόκος.

Του ανοίγει την πόρτα της φυλακής ( όπως έγινε και με τον ΑΠΟΣΤΟΛΟ ΠΕΤΡΟ στα Ιεροσόλυμα) και δίχως να τον δει κανένας τον οδηγεί στο διπλανό Μοναστήρι της με την επονομασία ΠΑΝΑΓΙΑ η ΚΑΜΜΥΤΖΙΩΤΙΣΣΑ που βρισκόταν στην άκρη της Χερσονήσου της Καστροπολιτείας της ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ.

Εκεί οι τούρκοι λόγω των προνομίων που έδωσε ο Μωάμεθ δεν έχουν κανένα δικαίωμα να εισέλθουν.

Το ορφανό έχει συγκλονιστεί από την εξαίσια παρέμβαση αυτή της ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ , αφηγείται το γεγονός στον ηγούμενο και  γίνεται δόκιμος μοναχός.

Αλλά τα βέλη του βελιάρ δεν το αφήνουν το μικρό ήσυχο .

Μια κοπέλα νικημένη από τον πειρασμό του επιτίθεται με κακιές προθέσεις. Το ορφανό φεύγει σαν τον ΠΑΓΚΑΛΟ τον ΙΩΣΗΦ.

Βλέπει τον πόλεμο που σηκώθηκε εναντίον του και παίρνει ευχή από τον ηγούμενο για να εγκαταβιώσει στην Ιερά Μονή ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ στο ΠΕΡΙΒΟΛΙ της ΠΑΝΑΓΙΑΣ στην οποία οφείλει τόσα πολλά.

Εκεί αδελφοί μου  ο ιερομόναχος πλέον ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΟΘΕΟΣ  φτάνει σε μεγάλα ύψη αγιότητας και για  να κρύψει τα έκτακτα χαρίσματα που του δίνονται επικαλείται λόγους υγείας και εγκαταβιώνει  με λίγους μαθητές του σε ένα κάθισμα έξω από το μοναστήρι.

Σε ηλικία 85 ετών αποδημεί και δίνει στους μαθητές του την εντολή να αφήσουν το σκήνωμα του στο δάσος, ώστε να το φάνε τα άγρια θηρία διότι δεν επιθυμεί την δόξα των ανθρώπων.

Οι μαθητές του υπακούν, αλλά στήλη φωτός κάθε βράδυ κατέρχεται από τον ουρανό και κάνει γνωστό τον πνευματικό αυτό θησαυρό. Οι Μοναχοί της Ιεράς Μονής Διονυσίου παραλαμβάνουν το ΑΓΙΟ ΣΚΗΝΩΜΑ και με πομπή το τεθησαυρίζουν ανάμεσα στα πνευματικά σεβάσματα τους.

Όμως η Ιστορία δεν τελειώνει εδώ γιατί έχει συνέχεια μέχρι τις ημέρες μας.. κάντε ένα κόπο να διαβάσετε την εξέλιξη ..

Στα χρόνια της Επανάστασης του 1821 και μετά  οι ΑΓΙΟΡΕΙΤΕΣ λαμβάνουν τις Εικόνες και τα Ιερά Λείψανα και κατέρχονται στην νότια Ελλάδα φοβούμενοι αντίποινα των τούρκων.

Έτσι η Κάρα  και τα Λείψανα του ΟΣΙΟΥ ΦΙΛΟΘΕΟΥ βρίσκονται  στην ανατολική οροσειρά των Αγράφων, σε υψόμετρο 800 μέτρων στην   Ιερά Κοινοβιακή Μονή Παναγίας της  Κορώνης (ή Κορώνας).

ΠΕΡΝΟΥΝ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ

Έρχεται η γερμανοκρατία των προτεσταντών της Ευρώπης και τα μοναστήρια εκεί διαλύονται.

Ο ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΣ δεν αφήνει όμως τα πράγματα έτσι .

Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης πρώην Θεσσαλιώτιδος και Φαναριοφερσάλων κυρός Ιεζεκιήλ. (1874-1953).

Αναλαμβάνει την αναδιοργάνωση τους

Έτσι ανακαλύπτει στα ιερά σεβάσματα της Μονής τα Ιερά  Λείψανα  και το συναξάρι του  ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΟΘΕΟΥ και ειδοποιεί τον καθηγούμενο τότε της Ιεράς Μονής Διονυσίου ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ Γέροντα Γαβριήλ, τον πολυμαθέστατο και άοκνο εργάτη της ιστορικής παραδόσεως μας .

Ο Γέροντας Γαβριήλ διείδε την μεγάλη  παρρησία του ΟΣΙΟΥ ΦΙΛΟΘΕΟΥ και αγιογραφεί την εικόνα τον οποίον στην Μονή Διονυσίου τον γνωρίζουν ως « ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΕΩΣ γόνον »

Τα χρόνια περνούν και ο Γέροντας Γαβριήλ πριν φύγει από αυτήν την ζωή θέλει να κάνει γνωστό τον ΟΣΙΟ στους συμπολίτες του που τώρα λέγονται ΚΑΒΑΛΙΩΤΕΣ και όχι ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΤΕΣ.

Ειδοποιεί την δεκαετία του 70 τον οικείο μητροπολίτη κυρο Προκόπιο και με λιτανεία και εορταστικές εκδηλώσεις φέρνει την εικόνα του ΟΣΙΟΥ από το ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ στην Ιερά Μητρόπολη Φιλίππων Νεαπόλεως και Θάσου.

Φώτο: ο Όσιος Φιλόθεος ο Χριστουπολίτης βλέπει από την Χερσόνησο της Παναγίας απέναντι στο Περιβόλι της στο Άθωνα.

Η ιστορία όμως  έχει και συνέχεια γιατί την φτιάχνει η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ του ΑΓΙΟΥ ΘΕΟΥ που θέλει να τιμήσει τον ΟΣΙΟ ΦΙΛΟΘΕΟ.

Αυτό είναι το όνομα του « Φίλος του Θεού και Πολίτης Χριστού»

Αυτός ο ΑΓΙΟΣ θα σας βοηθήσει στην νεοθωμανική λαίλαπα

ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ μας προηγούμενων ετών που επικαιροποιείται σήμερα

Τι όμορφο πράγμα να σε μνημονεύει η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ως Φίλο του Θεού ( ΦΙΛΟΘΕΟΣ) και Χριστού Πολίτη ( ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΤΗΣ)

ΔΕΚΑΠΕΝΤΑΥΓΟΥΣΤΟ του 1989 βρεθήκαμε στην Ι.Μ Διονυσίου στο Άγιον Όρος. Ο γνωστός σε όλους μας προ ηγούμενος της Μονής Γέροντας Παπα – Χαράλαμπος ο Διονυσιάτης από την συνοδεία του Γέροντα Ιωσήφ του ησυχαστή μας καλωσόρισε και μας προέτρεψε να χαιρετίσουμε ένα συντοπίτη μας.

-Παιδιά εδώ έχουμε ένα δικό σας ΑΓΙΟ, τον Όσιο Φιλόθεο τον Χριστουπολίτη

-μα Γέροντα εμείς είμαστε από την Καβάλα και τον τοπικό μας ΑΓΙΟ τον επονομάζουν ΟΣΙΟ ΦΙΛΟΘΕΟ  Καβαλιώτη;

του απαντήσαμε για να πάρουμε από τον ίδιο την βεβαίωση.

-Το χριστιανικό όνομα της πόλης σας είναι ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΗ , το άλλον μάλλον είναι τουρκικής ετυμολογίας.

• Ο ΟΣΙΟΣ ΦΙΛΟΘΕΟΣ , αυτός ο μεγάλος Άγιος της Μονής μας ανδρώθηκε στην βυζαντινή Χριστούπολη που την κατέλαβαν τότε οι τούρκοι και έζησε στα χρόνια πριν την μετονομάσουν σε Καβάλλα.

• Άλλωστε ο φίλος μου πατήρ Γεράσιμος ο Μικραγιαννίτης όταν συνέδεσε το απολυτίκιο του Οσίου Φιλοθέου , λέει στην αρχή:

« Χριστουπόλεως γόνος και του Άθω ωράισμα και Μονής του Προδρόμου δένδρον ώφθης κατάκαρπον…» -υπάρχει καλλίτερο πράγμα παιδιά μου να σε μνημονεύουν ως Φίλο του Θεού ( ΦΙΛΟΘΕΟΣ) και Χριστού Πολίτη ( ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΤΗΣ)

– αυτός ο ΑΓΙΟΣ θα σας βοηθήσει στην νεοθωμανική λαίλαπα που έρχεται.

Από αυτά που μας είπε ο σεβαστός Γέροντας το 1989 δεν κατάλαβα πολλά πράγματα , μέχρι που ο ηγούμενος του μοναστηριού του ,ο γνωστός σε όλους μας Γέροντας Θεόκλητος ο Διονυσιάτης έγγραψε για τις ημέρες μας στο άρθρο του «Μελαγχολικαί ενοράσεις» που δημοσιεύθηκε στον Ορθόδοξο Τύπο στις 23 Νοεμβρίου 2001 αναφερόμενος σε διάλογο που είχε με αγιορείτες άγνωστους αγίους ασκητές.

« Ο Θεός θά επιτρέψει την αντικατάσταση της αγίας  Εκκλησίας Του, πού «επεριποιήσατο τώ ιδίω Αίματι», μέ τόν σκοτεινό και δαιμονικόν μουσουλμανισμόν μέσα στην Τοπική  Ορθοδοξία της  Ελλάδος;

Μού απήντησαν με ένα στόμα ότι, ο Θεός θα το επιτρέψει εξ αφορμής τής εκτεταμένης αμαρτίας. Καί ανεφέρθησαν στους βυζαντινούς ρωμηούς, πού δεν μετανοούσαν.

Και όταν πάλιν τους ερώτησα· πώς θα συμβεί αυτό και πότε και τί θά γίνουν οι Έλληνες;

Απήντησαν, ότι ήδη ενεργείται η άλωση με τα 2-3 εκατομμύρια των μωαμεθανών, πού ονομάζονται μετανάστες, καί πού θα στερεώνονται σταδιακώς μέ τήν ελληνικήν ιθαγένεια, πού θά τούς χορηγεί ευχαρίστως τό Κράτος, δηλαδή η άθεη κυβέρνηση.»

Τα χρόνια πέρασαν φροντίσαμε να μάθουμε περισσότερα για τον Όσιο Φιλόθεο τον Αγιορείτη καθότι οι πηγές ήταν ελάχιστες και να συμπεριλάβουμε κάποια στοιχεία στο πόνημα μας το 2009 με τον τίτλο « Χριστουπόλεως Αναστήλωση – η Χριστώνυμος πόλις απέναντι στην αίρεση και την πλάνη» το οποίο και το διαθέσαμε δωρεάν.

« στα δύσκολα χρόνια περί το 1526 που εφαρμόζεται το παιδομάζωμα και ο εξισλαμισμός ζει ο ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΟΘΕΟΣ στην φθαρείσα Χριστώνυμο πολιτεία όπου οι οθωμανοί με παρεμβατικές πολιτικές θέλουν να ξεγυμνώσουν την πόλη αυτή από οτιδήποτε έχει σχέση με ΧΡΙΣΤΟ.

Οἱ γονεῖς του προερχόνταν ἀπό τήν ἐπαρχία τῶν Ἀσιανῶν τῆς πόλεως Ἐλάτειας.

Ἔμεινε νωρίς ὀρφανός ἀπό πατέρα καί ὅπως λέει τό συναξάρι τοῦ Ἁγίου ἡ χήρα μητέρα του «κακουχούμενη καί ὀνειδιζόμενη ἀπό τούς γείτονας ἐπειδή δέν εἴχανε τινά συγγενῆ ὀλοφύρετο μαζί μέ τά δύο ὀρφανά παιδιά της».

Σώθηκε ὁ ΑΓΙΟΣ ἀπό τό παιδομάζωμα καί τόν ἐξισλαμισμό μέ τήν θαυμαστή ἐνέργεια τῆς ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ νά τόν ἀπελευθερώνει ἀπό τό δεσμωτήριο καί ἐξ’ αἰτίας αὐτοῦ τοῦ γεγονότος ἀφιερώθηκε ὁ Ἅγιος μέχρι τήν ἡλικία τῶν εἴκοσι πέντε ἐτῶν στήν Ἱερά Μονή τῆς ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΤΗΣ ΚΑΜΜΥΤΖΙΩΤΙΣΣΗΣ πού ἦταν μετόχι τῆς Ι.Μ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ ὅπως ἀναφέραμε ἀπό τόν 14ο αἰῶνα στήν περιοχή τῆς σημερινῆς χερσονήσου τῆς ΠΑΝΑΓΙΑΣ.

Τό 1551 προσέρχεται στήν Ι.Μ. ΑΓΙΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ καί φθάνει σέ ὑψηλά μέτρα Ἁγιότητας καί σέ ἡλικία 84 ἐτῶν τελευτεῖ τήν 21ην Ὀκτωβρίου τοῦ 1610.

Ὁ ἅγιος Φιλόθεος ἦταν γνήσιος Χριστουπολίτης, ζοῦσε σάν Χριστουπολίτης καί πρόσβλεπε νά γίνει Οὐρανοπολίτης «ὅπερ καί ἐγένετο».

Ἔτσι ἀποδεικνύεται περίτρανα ὅτι ἡ ἀλλοτρίωση τῆς χριστωνύμου ὀνομασίας καί «ἡ παρεμβατική πολιτική» τῶν ἀλλοδόξων δέν ἐμπόδισαν τήν ΘΕΙΑ ΧΑΡΗ νά ἀναδείξει μεγάλο τοπικό Ἅγιο στά δύσκολα αὐτά χρόνια. Μπορεῖ νά ἐξαφάνισαν τήν ὀνομασία τῆς Χριστουπόλεως ἀλλά δέν μποροῦσαν νά σβήσουν ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ πού ζοῦσε στίς καρδιές τῶν πιστῶν.»

Εν τω μεταξύ στην όμορφη πόλη της Καβάλας ο πιστός λαός μνημόνευε τον τοπικό του αυτό Αγιορείτη Όσιο με την προσωνυμία του Καβαλιώτη, ήταν δε και το λογικό.

Όμως ο μακαριστός μητροπολίτης Φιλίππων Νεαπόλεως και Θάσου κυρος Προκόπιος αρκετά χρόνια συγκέντρωνε ιστορικά στοιχεία από το συναξάρι του ΑΓΙΟΥ ΦΙΛΟΘΕΟΥ και σε σχέση με την βιωτή του στην πόλη που κοσμεί αυτό το ακρογιάλι της Μακεδονικής ακτογραμμής απέναντι από το ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ και μάλιστα με το περιώνυμο λιμένα του Αποστόλου Παύλου όπου αποβιβάστηκε δια πρώτη φορά στην Ευρώπη ο Απόστολος Παύλος μαζί με την Αποστολική συνοδεία του Ευαγγελιστή Λουκά , Τιμοθέου και Σίλα.

Είχε ήδη ο μακαριστός μητροπολίτης συγγράψει πόνημα από το 1980 για τον Όσιο Φιλόθεο αλλά πάντα τον προβλημάτιζε το γεγονός ποια θα ήτο η προσωνυμία του.

Αρχές καλοκαιριού του 2011 ενώ τελείωνε την επαυξημένη και συμπληρωματική έκδοση της πρώτης συγγραφής του με τον τίτλο « Όσιος Φιλόθεος ο Χριστουπολίτης , Ιστορία – Βίος – Ακολουθία» Ιερά Μητρόπολη ΦΝΘ , Τοπικοί Άγιοι , εκδόσεις Παρουσία μας εκμυστηρεύθηκε ότι βίωσε ένα « έκτακτο γεγονός» με τον ΟΣΙΟ και συμπλήρωσε:

Έχω βεβαία την πεποίθηση ότι τον ΑΓΙΟ ΦΙΛΟΘΕΟ θα πρέπει από του νυν και εως του αιώνος να τον επονομάζομεν ως ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΤΗ

Είναι πρώτη φορά που αποκαλύπτομαι το έκτακτο αυτό γεγονός που βίωσε ο μητροπολίτης Προκόπιος, όπως μας το αφηγήθηκε ο ίδιος:

–  παρουσιάστηκε ενώπιον μου στο Ιερό Θυσιαστήριο από το πουθενά και όταν τον ρώτησα ποιος είναι μου απήντησε « είμαι ο ΟΣΙΟΣ ΦΙΛΟΘΕΟΣ Ο ΧΡΙΣΤΟΥΠΟΛΙΤΗΣ και ΑΓΙΟΡΕΙΤΗΣ»

-Είναι μεγάλος ΑΓΙΟΣ και προστάτης αυτής της Πόλης , μας  είπε επίσης ο ίδιος, μιας πολιτείας που βρίσκεται σε κομβικό γεωπολιτικό σταυροδρόμι και την εποφθαλμιούν πολλοί αλλόδοξοι- ΤΟΥΡΚΟΙ  και ομόδοξοι- ΒΟΥΛΓΑΡΟΙ  αλλά και πέρασε πολλές γενοκτονίες.

Τότε θυμήθηκα τον Παπα – Χαραλάμπη τον Διονυσιάτη και τα ίδια που μου έλεγε το 1989.

https://konstantinoupolipothoumeno.blogspot.com/

Με Πίστη και Ελπίδα

Δρ. Κωνσταντίνος Βαρδάκας